Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi aa. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 197,49 Kb. Pdf görüntüsü
|
larda köçürülmüş ermənilər ölkədəki milli azlıqlar arasında faiz etibarilə çoxluq təşkil edirdilər. Onların böyük əksəriyyəti Dağlıq Qarabağda yığcam şəkildə azərbaycanlılarla qonşuluqda yaşayırdılar. Bir məsələni xüsusi olaraq qeyd et- mək lazımdır ki, Dağlıq Qarabağda yaşayan əməkçi erməni icması daşnakların fitnəkar antiazərbaycan siyasətinə baxmayaraq Qarabağm bölünməzliyinə qətiy- yətlə tərəfdar çıxırdılar. Məsələn, A.İ.Mikoyan R K (b) PM K-ya V.İ.Leninə yazdığı 22 may 1919-cu il tarixli məktubunda qeyd edirdi ki, «daşnaklar Qarabağı Ermənistana birləşdirməyə nail olmaq istəyirlər, lakin Qarabağ əhalisi üçün bu, özlərinin həyat mantpəyi olan Bakıdan məhrum olmaq və heç vaxt, heç nə ilə bağlı olmadıqları İrəvanla bağlamaq demək olardı. Qarabağm erməni əhalisi beşinci qurultayda sovet Azərbaycamnı tanımağı və onunla birləşməyi qərara almışdır»33. Bundan əlavə, 1919-cu ilin aprelində general Tomsonun nümayəndəsi Şatelvord Bakıdan Şuşaya gələrək ermənilərdən Azərbaycan Respublikası hakimiyyətini qəbul etməyi,34 yaxud general A.İ.Denikinin yazdığına görə, «Sultanovun qanunu hakimiyyətini» tanımağı tələb etdi5’. Şuşada ingilis hərbi missiyasınm razılığı ilə general qubem ator X.Sultanov erməni milli şurasının başçılarmı tutub Şuşadan qovdu56. 1919-cu il iyunun 6-da Yepsikop Şahnazarov və erməni icmasının nümayəndələri X.Sultanovla görüşərək, Azərbaycan respublikasmm hakimiyyətini qəbul etdiklərini bildirdilər. İyulun 30-da Şuşaya gələn baş nazir N.Yusifbəyov və hərbi nazir S.Mehmandarov erməni kilsəsində duz-çörəklə qarşılandı. Yepiskop onlan Azərbaycan dilində salamladı. Müttəfıq dövlətlərin Zaqafqaziyada Ali Komissan Amerika polkovniki Haskel Bakıda N.Yusifbəyova bildirdi ki, o, «Qarabağm qəti olaraq Azərbaycana keçməsini zəruri hesab edir»37. 1919-cu il mətbuat səhifələrində yazılırdı: «Qarabağda ermənilərlə azərbay- canlıların münasibəti çox yaxşıdır. Siyasətdən uzaq dinc kəndlilər səmimi etiraf edirlər ki, Qarabağm əsasən ermənilər yaşayan dağlıq hissəsinin güzaranı büs- bütün onun düzən hissəsindən asılıdır, bu səbəbdən də onlar Qarabağm bu şəkildə bölünməsini təsəvvür edə bilmirlər, onlar iqtisadi və siyasi əlaqləri olma- yan İrəvanı heç vaxt görməmişlər»58. 26 1919-cu il vaqustun 15-də Şuşada keçirilən Dağlıq Q arabağ ermənilərinin qurultayı «Dağlıq Q arabağ ermənilərinin Azərbaycan hökuməti ilə müvəqqəti sazişi»ni qəbul etdi. Həmin sazişdə göstərilirdi ki, «Qarabağm dağlıq hissəsi», ermənilər yaşayan Dizax, Vərənd, Xaçm Carabet rayonları özünü müvəqqəti olaraq Azərbaycan Respublikasmın hüdudlarında hesab edir»59. Saziş, məsələnin Paris Sülh K onfransında həll edəcəyi vaxta qədər qüw ədə qalmalı idi. 15 avqust sazişinin qəbul olunması Ermənistanm Dağlıq Qarabağı «Ermənistan ərazisi» elan etmək siyasətinin müəyyən m ənada iflası idi60. Bu sazişin əldə edilməsində Q arabağ general-qubem atoru X.Sultanovun böyük xidmətləri olmuşdur və bu sazişə çox yüksək qiymət vermişdir. 1919-cu il noyabrm 23-də Tiflisdə Azərbaycan ilə Ermənistamn baş nazirləri Yusifbəyov və Xatisov Gürcüstan xarici işlər naziri Gekeçkorinin və Amerika polkovniki Ceymis Reyin şahidliyi ilə sülh sazişi imzaladılar C.Rey hər iki tərəfin razılığı ilə «neytral şəxs» kimi müəyyənləşdirildi. Bütün mübahisəli məsələtori onun iştirakı ilə həll etməli idilər. Sülhə görə «mübahisəli sərhəd məsələsi»ni silah gücünə yox danışıqlar yolu ilə həll olunmalı, həmçinin qoşunlar ərazidən çıxa- rılmalı, heç bir halda silahdan istifadə edilməməli idi61. Lakin daşnaklar Qarabağ sazişini hər vasitə ilə gözdən salmağa, heçə endirməyə cəhd göstərirdilər. Türk millətəinə vəhşicəsinə nifrət bəsləyən azğın millətçilik partiyası regionda sülhün bərqərar olmasmı qəbul edə bilmirdi. Azərbaycan tərəfı sülhün şərtlərinə əməl edərək qoşun hissələrini Şuşadan və digər ərazilərdən çıxartdı. Ermənistan isə sazişi pozaraq Qarabağa qoşun hıs- sələri göndərdi. O zaman Şuşa və Zəngəzurda olmuş ingilis jum alisti Skotland- Liddel Londona məlumat verərək bildirirdi ki, «23 noyabr sazişinin ardm ca, ermənilər Azərbaycan qoşunlarınm getməsindən istifadə edərək xaincəsinə Q ara- bağda müsəlmanlar üzərinə hücuma keçdilər və qırxa qədər müsəlman kəndini dağıtdılar. Londanda erməni bürosu var. Buna bənzər təşkilatlar Fransada da, ABŞ-da d a var. Ermənilərin ən çox sevdiyi metod ən alçaq reklam üçün «Xzistian» sözündən ı'stifadə etməkdir. Zaqafqaziyada həqiqəti bilirlər, əgər ingilis ictimaiyyəti bilmirsə də, ingilis nazirlikləri həqiqəti bilməlidirlər»62. 27 Ermənistanm Azərbaycana hərbi təcavüzü ilə əlaqədar olaraq 1919-cu il dekabrm 30-da Azərbaycan hökuməti Zaqafqaziya Ali Komissarı Haskeldən erməni təcavüzünü dayandırmaq üçün təcili tədbirlər görməyi tələb etdi. Xarici İşlər Naziri F.X.Xoyski xüsusi nota ilə Ermənistan hökumətini xəbərdar etdi ki, dinc əhaliyə qarşı hərbi əməliyyatlar dayandırılmazsa, Azərbaycan hökuməti öz vətəndaşlarının həyatını və əmlakmı qurmaq üçün təxırəsalınmaz tadbiriər görməyə məcbur olacaqdır. Lakin Ermənistan bu xəbərdarlıqlara məhəl qoy- madı, əksinə Dağlıq Qarabağda Ermənistamn təxribatı daha da gücləndi63. Məsələyə Ermənistanm Tiflisdəki nümayəndəsi belə bəyanat verdi ki, «həm general Andranik həm də onun dəstəsi xüsusi erməni korpusunun əmri ilə artıq çoxdan erməni qoşunlarınm tərkibindən və siyahısından çıxarılmışdır. Onlar Ermənistan hökumətini tam m aqdan imtina ediblər. Beləliklə, Ermənistan hökuməti general Andranik və digərlərinin məsuliyyətsiz fəaliyyətinə cavab verə bilməz^64. Lakin bəhs edilən dövrdə general Andranikin yazdığı məktub yuxa- rıda deyilənlərə tamamilə ziddir və Ermənistamn məkrli niyyəti bir daha səmimi etiraf edilmişdir. Həmin məktubdan oxuyuruq: «Zat-aliləri general Biçerakova. Zəngəzur erməni milli şurasınm üzvləri Arşak Şirinyan və Nikolay Osipov Bakıdan gələrək mənə 1.000 000 manat pul verdilər. Bu haqda onlar Sizə iltizamnamə veriblər. Adı çəkilən Şura üzvləri mənə dedilər ki, bu pula Siz general Baqrationun xahişi ilə vermisiniz. Mənim dəstəmi və bədbəxt qaçğınları unutmadığımz üçün Sizə dərin və səmimi təşəkkürümü bildirirəm. General-mayor Andranik»65. Ermənistan hökuməti Dağlıq Qarabağı Azərbaycandan qoparmaq üçün belə bir mübarizə taktikası seçmişdi: Dağlıq Qarabağ separatçılarım maliyyə cəhətdən tam təmin etmək, bölgədə ermənilərin tam hakimiyyətini yarat- m aq, Dağlıq Qarabağda təxribat işini tam məxvi aparmaqla Ermənistanm admı dilə gətirməməli və Dağlıq Qarabağda gedən prosesləri Qarabağm əhalisinin adı ilə bağlamalı. Ermənistan hökuməti 1919-cu ilin sonlarmda Dağlıq Qarabağı «azad etmək üçün» 19 milyon m anat pul ayırmışdı66. Ermənistandan və xarici dövlətlərdən güclü dəstək alan erməni quldur dəstələri 1919-cu ilin sonu 1920-ci ilin əwəllərində emissarların və separatçıların təhriki ilə Dağlıq Qarabağda çox 28 böyük qırqınlar törətdilər. 1920-ci il m artın 22-də Dəli Q azann 4 minlik qoşunu Əskəranı ələ keçirdi. Şuşa və Xankəndini ələ almaq üçün həmin istiqamətdə irəlilədi67. Lakin 1920-ci il aprelin 2-də Milli O rdu hissələrimiz general Səlimovun rəhbərliyi altında əks hücuma keçərək Dəli Qazarın qoşunlarını məğlub etdi. Nəticə etibarilə bəhs edilən dövrdə Dağlıq Qarabağı hərbi yolla Azərbaycandan qoparıb Ermənistana birləşdirmək cəhdi boşa çıxdı68. Lakin Azərbaycanda sovet rejimi yarandıqdan sonra Ermənistanın Azərbaycana qarşı əsassız ərazi iddialan və Dağlıq Qarabağı Azərbaycandan ayırıb Ermənistana birləşdirmək cəhdləri yenidən baş qaldırdı. Bunun üçün erməni daşnaklan siyasi, diplomatik və hətta hərbi yolla öz mənfur niyyətlərinə çatm aq istəyirdilər. 1920-ci illərdə «mübahisəli ərazi» kimi Dağlıq Q arabağ məsələsi çox ciddi və kəskin xarakter aldı. Aprel çev- rilişindən sonra «beynəlmiləlçilik» bayrağı altında Azərbaycana göndərəilən «kadrlar» milli kadrlanmızı məhv etməklə, ölkəni daxildən parçalam aq və istək- lərinə maneəsiz nail olmaq niyyətində idilər. Başğa bir tərəfdən isə erməni daşnakları X I Ordu sıralanna daxil olub əsgərləri «təlimatlandırır», onlardan məqsədli şəkildə istifadə edərək müsəlman əhalisinı asıb-kəsir və kəndləri amansızcasma dağıdırdılar69. Bununla yanaşı, Moskvada ərazi məsələlərini həll edən Stalin, Çiçerin, Qaraxan, Mirzoyan, Dövlətov və başqalan erməniləri dəstəkləyirdilər. Eyni zamanda bütün insanları düzlüyə, doğruluğa səsləyən kilsələr silah anbarları rolunu oynayır və kilsə xidmətləri silahlı dəstələri təlimat- landırırdılar70. H ətta erməni daşnak hökuməti, yuxan Zəngəzurda fəaliyyət göstərən qon- darm a «Azad Sünik hökuməti» ilə birlikdə öz məqsədlərinə çatm aq üçün əvvəlcə Sultan bəy və Xosrov paşa Sultanovlardan istifadə etməyə cəhd göstərdilər. Erməni emissarlan və separatçılan daşnak qüvvələrini Dağlıq Qarabağa burax- mayan Sultanovlara Sovet rejiminə qarşı birgə mübarizə etməyi təklif etdilər. Lakin rədd cavabı aldıqdan sonra onlara qarşı fıtnəkarlığa başladılar. Güclü dəstək alan və silahlanan general D ronun başçılığı altında erməni daşnakları 1920-ci ilin aprelində Q arabağda onlarla azərbaycanlılar yaşayan kənədləri məhv etmiş, yerli dinc əhalini güllələmişdir. 29 Yüklə 197,49 Kb. Dostları ilə paylaş:
|