Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi aa. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 197,49 Kb. Pdf görüntüsü
|
dəfə artdı. 1928-193 3-cü illərdə DQMV büdcəsinin mədaxil və məxaricində böyük irəliləyiş oldu. Belə ki, 1931-ci ildə DQMV-də büdcənin gəliri 2795 min manat, məxaric 3837 min manat ikən, 1933-cü ildə gəlir 4629 min m anat məxaric 8495 min manata çatdı. Vəsait qoyuluşunun həcmində də artım müşahidə edilmişdir. Beləki, 1926-cı illə müqayisədə 1933-cü ildə qoyulan vəsaitin həcmi 8 dəfə artmışdı48. Beləliklə, birinci beşillikdə DQMV-də sənaye potensialı güclənmiş, fəhlə sinifı və qulluqçulann sayı artmış, yeni sənaye müəssisələri meydana gəlmiş və işsizlik aradan qaldırılmışdır. Azərbaycanda inzibati amirlik metodunun tətbiqi ilə bütün iqtisadiyyat milliləşdirılırdi. İqtisadiyyatda isə partiya ideologiyası hakim mövqe tuturdu. Bu hal birinci növbədə mərkəzin hazırladığı perespektiv və cari planlarda öz əksini tapırdı. Belə sərt, amiranə tədbirlərdən biri də, ikinci beşillik plan (1933/34- 1937/38) oldu. İkinci beşıllik planında mərkəz, kapitalist ünsürlərini məhv etməklə yanaşı, Azərbaycanm tükənməz sərvətlənndən tam bəhrələnmək məq- sədilə onun sənaye, xammal və enerji mərkəzlərini yaxşılaşdırmaqla Azərbaycan iqtisadiyyatını sürətələ inkişaf etdirməyi qarşıya vəzifə qoydu49. 1933-cü il dekabrm 21-də AK(b)P MK-nın və XKS-nin birgə keçirdiyi kon- fransda, DQMV-nin xalq təsərrüfatmın ikinci beşillikdə inkişaf planımn (1933- 1937) tərtib edilməsi üçün direktivlərini təsdiq etdi [686]. İkincı beşilliyin ən çətin və mürəkkəb vəzifələrindən biri, DQMV-də birinci beşillikdə yaradılmış sənaye obyektlərinin genişləndirilməsini davam etdirmək və yeni sənaye müəssisələrini qabaqcıl texnika ilə təchizi işini yerinə yetirməkdən ibarət idi. Beşilliyi müvəffəqiyyətlə yerinə yetirmək üçün bütün zəhmətkeşlərin yaradıcı əməyini səfərbərliyə almaq tələb olunurdu. Bu məqsədlə 1933-cü ildə xüsusi təlimat- landırılmış 165 nəfər təlimatçı DQMV-ə gəldi. İkinci beşillikdə sənayedə və nəqliyyatda yenilikçilər, zərbəçilər hərəkatmm başlanması ilə xarakterizə olun- muşdur. Beşilliyin ilk illərində DQMV-nin sənayesində bəzi çətinliklər üzə çıxdı. Belə ki, müəssisələrdə yüksək ixtisaslı kadrlar çatışmırdı. Sənaye müəssisələrinin tex- 58 niki təchizatı lazımı səviyyədə deyildi. Əmək intizamma düzgün riayət olunm ur və fəhlələrə ikili mövqedən yanaşma halı mövcud idi. Bu səbəblərdən beşilliyin birinci ili kəsrlə (82,5 faiz) yerinə yetirilmişdi. Yuxarıdakı çatışmamazlıqları aradan qaldırmaq üçün Mərkəz 1934-cü il maym 14-də xüsusi qərar qəbul etdi. İlk növbədə fəhlələrin əməyini gərginləşdirmək üçün müəssisələr arası «yarış» təşkil edildi50. İkinci beşillik dövründə Azərbaycanda sənayenin bərpa və inkişafına 252 milyon m anat vəsait ayrılmışdır ki, bunun 32 milyon m anatı DQMV-nin sənayesinə sərf edilmişdir51. Azərbaycanın digər regionlan ilə müqayisədə DQMV sənayesinə ayrılan vəsait dəfələrlə artıq olmuşdur. İkinci beşillik dövründə ipək emalı sənayesini inkişaf etdirmək üçün 3 mil- yon m anat vəsait ayrıldı. 1934-cü ildə Q arabağ ipək Tresti Qarabağ ipəkəyirmə idarəsi ilə birləşdirildi. Həmin il Xankəndi ipək emalı fabriki işə düşdü. Daşaltı ipək fabriki, H adrud baram aaçm a fabriki 1930-cu illərdə yaradılmış müəssi- sələrdir. Qarabağ İpək Kom binatm da 12 adda məhsul istehsal olunurdu. 1933-1938-ci illərdə DQMV-nin spirt-şərab emalı sənayesi də, öz inkişafında diqqəti cəlb edirdi. 1933-cü ildə Q arabağ Şərab Tresti Sovxozlar Tresti ilə birləşdi, «Qarabağ Şərab və Sovxozlar Tresti» (QŞST) yarandı52. Üzümçülüyün inkişafı hesabma 1937-ci ildən DQM V spirt-şərab zavodları yerli xammalla işləməyə başiadı. İkinci beşillikdə Ə skəranda, H adrutda, Qırmızı Bazarda, Daş- altıda konyak spirti istehsalı zavodları, habelə Xankəndində şərab-konyak zavodu, H adrut, Ağdərə və Xocavənddə şərabın ilkin emalı müəssisələri isti- fadəyə verildi. Zavodlarda istehsal olunan «Qarabağ», «M artuni», «Hadrut», «Gışi» şərabları keçmiş ittifaq m əkamnda böyük şöhrət qazanmışdır. İkinci beşillik dövründə DQM V-nin D aşbulaq və Tağlar kəndlərində xalça- çılıq müəssisələri, Ninki kəndində kərpic-kirəmid zavodu, Xankəndində ağac emalı müəssisəsi, Xankəndində sörək zavodu, ət və süd kom binatlan, Qırmızı Bazarda ət, meyvə-tərəvəz və süd kom binatları tikilib istifadəyə verilmişdir53. İkinci beşillik dövründə DQM V-də elektrikləşmə sahəsində də xeyli nailiy- yətlər əldə edilmişdir. 1933-cü ildən Tərtər çayı üzərində (Madagiz kəndi yaxm- 59 lığmda) SES-in inşasına başlandı. Bunun üçün 60 milyon m anat vəsait ayrıl- mışdı. 1933-cü illə müqayisədə 1938-ci ildə DQMV-də elektrık enerjisi hasilatı 2,2 dəfə artdı. Bu dövrdə DQMV-də mövcud elektrik stansiyaları genişləndirilmiş, bir sıra elektrik stansiyaları istifadəyə verilmiş, kəndlərdə elektrikləşmə işləri apanlmışdır54. 1933-2938-ci ilbrdə DQMV-nin iqtisadi həyatmda mühüm əhəmiyyəti olan nəqliyyatda da əsaslı irəliləyiş baş vermişdi. Təkcə Xankəndində yoolarm çəkilişinə 100 min m anat vəsait xərclənmişdir. Bəhs olunan dövrdə Ağdərə- Tərtər, Şuşa-Şırlan, Xankəndi-Şuşa şosse yollan çəkilib istifadəyə verildi. DQMV-də 5 il ərzində yük daşmması 54 milyon ton, səmişin daşmması 500 min nəfər olmuşdu53. 1930-cu illərdə DQMV-də yeni poçt və teleqraf müəssisələri açıldı. Ağdaş- Şuşa teleqraf şəbəkəsi təmir olunaraq yenidən quruldu. 1935-ci ildə Xankəndinda hər birinin gücü 150 vatt olan 2 qısadalğah radioverici aparatı quraşdırılaraq işə düşdü. DQMV-nin kəndlərində poçt, teleqraf, telefon, rabitə şəbəkəsinin təkmilləşməsi və inkişafına böyük diqqət yetirilmişdi. DQMV-də poçt, telefon və rabitənin inkişafı Naxçıvan MSSR və Azərbaycanın digər regionlanndan üstün olmuşdur. Təkcə ikinci beşillikdə, Xankəndində rabitənin inkişafma avrılan vəsaitin həcmi respublikamızda birinci yerdə dayanmışdır. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra mövcud olan bütün kredit müəssisələri yenidən qurularaq sosialist istehsal üsulunun xarakterinə uyğunlaşdırıldı. Xalq təsərriifatı, ticarət və nəqliyyatın inkişafı üçün Azərbaycan Dövlət Bankı təsis edildi. ÜİK(b)P-nın XV konfransmm 15 iyun 1927-ci il tarixli «Kredit şəbəkəsinin quruluş prinsipləri haqqında» qərarınm Azərbaycanda həyata keçirilməsəinə uyğun olaraq, 1928-ci ildə Xankəndində Azərbaycan Dövlət Bankmın kredit agentliyi yaradıldı. 1935-ci ildə isə Azərbaycan dövlət bankının Xankəndi fılialı açıldı^6. İkinci beşillik dövründə Dağlıq Qarabağda maliyyə və kredit müəssisələrinin təşkilinə başlanmış, onların əhatə dairəsi genişlənmiş, müəssisələr təsərrüfat hesabına keçmiş və büdcənin tərtibi təkmil- ləşmişdir. Eyni zamanda yeni yaradılan banklar əhalidən alınan vergibri təkmil- 60 ləşdirmiş, mədaxil və məxaric əməliyyatlarmda mütərəqqi irəliləmələr aparmış, sənaye, nəqliyyat və rabitənin inkişafı, xaricı ticarət əlaqələrinin nizama salın- masmda mühüm işlər görmüşdür. İkinci beşillik dövründə Dağlıq Q arabağda 22 yeni ticarət mərkəzi açılmışdı. 1933-1938-ci illərdə Dağlıq Q arabağda satış məhsullarımn həcmi 5 milyon m anata çatmışdır. 1939-cu ildə xalq gəliri 1933-cü illə müqayisədə 85 faiz artdı. 1939-cu ildə Dağlıq Qarabağda d ö v b t büdcəsi üzrə gəlir 1.404.687 m anat məxaric isə 1.422.563 m anat olmuşdur57. İkinci beşillik dövründə Dağlıq Qarabağda fəhlə və qulluqçuların kəmiy- yətcə artması halı müşahidə edilmişdir. Beb ki, əgər 1933-cü ildə Dağlıq Qarabağda fəh b və qulluqçularm sayı 2270 nəfər idisə, 1938-ci ildə 5406 nəfərə çatmışdır. Fəhlə və qulluqçularm milli tərkibinə gəldikdə isə 1933-cü ilb müqayisədə 1938-ci ildə azərbaycanlılarm xüsusi çəkisi 28 faiz azalmışdır58. Dağlıq Qarabağda sənaye sahəsində çalışan azərbaycanlı fəhləbrin sayımn aşağı düşməsinin ən başlıca səbəbi əraziyə məqsədli şəkildə ittifaqm ayrı-ayrı region- lardan ermənilərin köçürülməsi ilə bağlı olmuşdur. Eyni zam anda aryı-ayrı regionlardan Dağlıq Q arabağa köçürülən qeyri-azərbaycanlılar şəhər əhalisi idi. Onlar isə əraziyə köçərkən şəhərdə məskunlaşır və müəssisələrdə işə götürülürdü. Torpağa çox bağlı olan Dağlıq Qarabağ müsəlmanlarının müəssisələrdə işə cəlb edilməsi zəif idi. Kənddə çətin iş olan pambıqçılığın və üzümçülüyün inkişaf etdirilməsi məqsədilə, Dağlıq Q arabağ idarə aparatm a rəhbərlik edən şovinist mövqeyi erməni məmurları kənəddə yaşayan azərbaycanlılarm şəhərə gəlməsini və müəssisələrdə işə düzəlməsinin qarşısmı süni vasitələrlə alırdılar. Bütün bunlarla yanaşı, kənddə yaşayan müsəlmanların özlərinin miqrasiya fəallığı aşağı idi. Onlarm təhsil səviyyəsi, məişət xüsusiyyətləri məhdud olmaqla yanaşı, çoxuşaqlılıq, erkənkəbinlilik və sair amillər kənddə yaşayan azərbaycanlıların şəhərə axınınm qarşısını alırdı. Azərbaycanlı qadmların da ictimai istehsal əməyinə cəlb olunması çox aşağı səviyyədə idi. Ümumi respublika miqyasmda 1939-cu ildə fəhlə və qulhıqçular arasm da azərbaycanlı qadm lar 5 faiz təşkil edirdilər59. 61 Yüklə 197,49 Kb. Dostları ilə paylaş:
|