Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi aa. Bakixanov adina tariX İnstitutu

dirilməsini))  zənıri  sayır.  Qarabağm  ermənəilər  yaşayan  kəndləri  Ermənistanm 
tərkibinə daxil olmaq istəmirlər.  Hazırda müsəlman və erməni hissələrinin birləş- 
məsi prosesi baş verir86.
1920-ci  il  iyulun  10-da  Azərbaycan  inqilab  komitəsinin  sədri  N.Nəri- 
manov,  R K   (b)  P  Qafqaz  bürosunun  üzvü  B.Midvani,  AK(b)P  M K   üzvləri 
A.İ.M ikoyan,  V.Naneyşvili,  X I  Ordunun  HİŞ-nin  üzvləri  Vesnik,  Levondovski, 
Mixayılovun  iştirakı  ilə  R K (b)P  MK-ya  müraciət  göndərdilər.  Müraciətdə 
göstərilirdi:  «Zəngəzur və Qarabağ» məsələsi barəsində vahid rəyimizi biz MK-ya 
çatdırmağı  özümüzə  borc  bilirik.  Bu  məsələnin  həlli  Ermənistanla  damşıqlarda 
aralıq  məsələ  kimi  nəzərdə  tutulur  və  bu  hal  Qafqazda  inqilabın  mənafeyinə 
ziddir....  Əgər erməni  və gürcüləri  məzluma  çevirmək  istəmiriksə Qarabağ,  Zən- 
gəzur  məsələsində  Mərkəzi  tərəddüd  etməkdən  çəkindirməliyik.  Qarabağla  Zən- 
gəzur Azərbaycana birləşdirilməlidir»87.
1920-ci  il  iyulun  15-də  A K (b)P  M K   N.N.Nərimanovun,  Q.X.Orcanigid- 
zenin,  Y.D.Stasovanın, M.D.Hüseynovun,  D.X.Bünyadzadənin,  A.İ.M ikoyanın, 
XI  O rdunun  hərbi-inqilab  şurası  nümayəndələrinin  və  B.V.Leqramn  iştirakı  ilə 
Ermənistanla  sülh haqqm da  məsələni  müzakirə  edərək  qərara  aldı  ki,  «Qarabağ 
və Zəngəzur Azərbaycana birləşdirilməlidir»88.
1920-ci  il  iyulun  19-da  R SFSR   Xarici  İşlər  K om issan  G.V.Çiçerin  Ermə- 
nistanın  Xarici  İşlər  Nazirinə  xüsusi  teleqram  göndərdi  ki,  «Ermənistan  ilə 
Azərbaycan  arasında  «mübahisəli  ərazilər»  Rusiya  tərəfindən  tutulubdur». 
«Dinc  dostluq  münasibətləri  haqqnıda  müqavilə»  bağlam aq  üçün  B.V.Leqranı 
Yerevana göndərirəm»89.  Əlbəttə,  B.V.Leqra Moskvanın  inandığı və ermənilərin 
ümid bağladığı şəxs idi.
1920-ci  ilin  iyulunda  ermənilər  Qarabağda  «sifarişli»  daşnak  qiyamı 
qaldırdılar.  Məqsəd Qarabağı  Ermənistana  birləşdirmək  idi.  Həmin vaxt  erməni 
quldurları  azərbaycanlılar  yaşayan  bir  neçə  kəndi,  o  cümlədən  Xankəndini, 
Quşçulan,  Malıbəylini,  Xocalını  və  başqa  kəndləri  dağıtmış,  yerli  sakinlərin  bir 
hissəsini  qətlə yetirmiş, kəndləri qarət etmişdilər.
34
1920-ci  il  iyulun  20-də,  Qarabağ  ermənilərinin  XI  qurultaymda  bir  qrup 
erməni  Qarabağm  Dağlıq  hissəsinin  Ermənistana  birləşdirilməsi  haqqnıda  qərar 
çıxardı.  Lakin  bu  qərar  Qarabağ  əhalisinin  böyük  əksəriyyətinin  iradəsini  ifadə 
etmədiyindən  qəbul  edilmədi.  Hətta,  həmin  ilin  26  iyulunda  Qarabağm  mərkəzi 
olan  Şuşa  şəhəriəndə  əhali  arasında  keçirilən  rəy  sorğusu  zamanı  Qarabağ 
əhalisinin  hər  iki  millətə  mənsub  olunlarm  hamısı  Azərbaycamn  tərkibində 
qalmaq  arzularmı qəti  şəkildə birləşdirmişdilər90.
1920-ci  il  avqustun  10-da  Yerevanda  RSFSR  ilə  Ermənistan  daşııak 
hökuməti  arasmda  müqavilə  bağlandı.  Həmin  müqaviləyə  görə  Sovet  Rusiyası 
Ermənistamn  istiqlaliyyətini və müstəqilliyini  tanıdı.  Həmçinin Qarabağ,  Zəngə- 
zur,  NaxçıVan  «mübahisəli  vilayətlər»  elan  olundu.  Göstərildi  ki,  həmin  ərazilər 
Rusiya  tərəfındən tutulduğu üçün  Ermənistan  Respublikası və  Azərbaycan  SSR- 
in  həmin ərazilərin hüquqları haqqında məsələyə baxa  bilməzlər91.
1920-ci  ilin  avqustun  15-də  Sovet  Rusiyanını  təzyiqi  ilə  Azərbaycanla 
Ermənistan  arasında yenidən saziş bağlandı, erməni  basqınlanna son qoyulacağı 
barədə  razılıq əldə edildi.  Sazişə görə  Dağlıq  Qarabağa,  Zəngəzura  və  Naxçıvan 
ərazisinə  «nəzarət»  etmək  üçün  bu  yerlərə  rus  qoşunları  yeridildi.  Lakin  bu 
sazişin  də  ömrä  uzun  çəkmədi.  Belə  ki,  Daşnaq  hökumətinin  başçısı  Oqan- 
çanyanm  bilavasitə  göstərişi  ilə  avqustun  19-da  ermənəi  silahlı  dəstələri  Bazar- 
çayı  deyilən  ərazidən  Naxçıvan  üzərəinə  basqın  etdilər.  Erməni  silahlı  qüv- 
vələrinin  güclü  basqinlarına  məruz  qalan  70  min  nəfər  silahsız  azərbaycanhlar 
İrana  qaçmağa  məcbur  oldular.  Daşnaq  quldur  dəstələri  Zəngəzur  bölgəsində  8 
kəndi,  Dərələyəzdə  74  kəndi,  Şərurda  isə  76  kəndi  dağıtmış  və  yandırmışdılar. 
Qatı  şovinist  Sərkiz  Mikoyamn  başçılığı  altmda  erməni  quldur  dəstələri 
Qarabağm  azərbaycanlı  kəndlərinə  soxulmuş,  mal-qara,  paltar-palazla  bərabər 
qızıl,  gümüş  və başqa  qiymətli əşyalar qarət etmişdilər.  1920-ci  il  avqustun  18-də 
«Kommunist»  qəzetində  yazıhrdı:  «Qarabağm  Qoçəhmədli  kəndində  daşnaqlar 
70 nəfər  azərbaycanlını  güllələmişlər.  Tağ,  Tuğ,  Qaradağlı,  Sirik,  Qışlaq. Qarğa- 
bazarı  kəndlərində çoxlu ölən  və yaralananlar olmuşdur. Erməni  silahh  birləşmə-
35

---

ləri  Dağlıq  Qarabağı  Ermənistana  birləşdirmək  üçün  hər  cür  vasitələrə  əl 
atırlar92.
Beləiiklə,  X X   yüzilliyin  əvvəllərində  Azərbaycanın  Dağlıq  Q arabağ  bölgəsi 
müxtəlif partiyalann və siyasi qüvvələrin mübarizə meydanma çevrildi.  Yuxanda 
qeyd  etdiyimiz  kimi  Qarabağın  dinc,  əməkçi  erməni  əhalisi  Azərbaycanda 
qalmağa  daha  çox  üstünlük  verirdi,  nəinki  heç  bir  təsərrüfat  iqtisadi  əlaqələri 
olmayan Ermənistana birləşmək.
1920-ci  il  noyabrm   29-da  Ermənistanda  «inqilab»  baş  verdi.  Həmin  il 
noyabrm  30-da  AK(b)P  MK  Təşkilat  bürosu  və  Siyasi  büronun  birgə  iclası 
keçirildi.  İclasda  Ermənistanda  Sovet  hakimiyyəti  elan  olunması  Ermənistan 
İnqilab  Komitəsinin  teleqramı  nəzərdən  keçirilmiş  və  sovet  Ermənistanma 
«Bəyannamə»  ilə  müraciət  etmək  qərara  almmışdı.  Q ərarada  göstərilirdi:  «a) 
Sovet  Azərbaycanı  ilə  Sovet  Ermənistanı  arasında  heç  bir  sərhəd  mövcud 
deyildir;...  b)  Qarabağm  dağlıq  hissəsinə öz  müqəddəratmı  təyin  etmək  hüququ 
verilir;  c)  Sovet  Azərbaycanmı  Sovet  Ermənistanı  ilə  sıx  hərbi  və  təsərrüfat 
ittifaqı bağlayır»93.
Çox  təəssüflər  olsun  ki,  «qərar»m  birinci  bəndinə  xüsusi  don  geyindirərək 
«mübahisəli  ərazilorin»  Ermonistana  verilməsi  kimi  qiymətləndirmişlər.  Lakin 
Azərbaycan  hökuməti  həmin  bəndi  «ictimai  quruluşu  eyni  olan  dövlətlərin 
sərhədlərinin biri-birinin üzünə açıq  olması»  baxımından vurğulamışdır.  «Bəyan- 
namə»nin  müzakirəsində  N.Nərimanovla  birlikdə  Q.Kaminski  və  Q.K.Orcani- 
gidze də iştirak etmişlər.  «Bəyənnamə» Azərbaycan hökumətinin  başçısı N.Nəri- 
manov tərəfindən  1920-ci il dekabrm  1-də Bakı Sovetinin təntənəli  iclasında elan 
edilmişdir94.  Orcanigidze  «Bəyannamə»ni  A.M .Nazaretsyana  göndərmiş  və 
Ermənistanda d a müzakirə etməyi tövsiyyə etmişdir95.
Zaqafqaziyada  Sovet  hakimiyyəti  qurulduqdan  sonra  3  sovet  respub- 
likasının  ərazi  məsələləri  ilə yaxmdan məşğul  olmaq  mümkün oldu.  Lakin  1921- 
ci  ilin  əvvəllərində  Qarabağm  dağlıq  hissəsində  hələ  də  vaziyyət  gərgin  olaraq 
qalırdı.  Nijde,  Ruben kimi  cəlladlar Q arabağda günahsız azərbaycanlıların  qanı- 
nı  axıdaraq çox  ciddi  qarşıdurma  yaratmışdılar.  N.Nərimanov  AK(b)P  MK-nın
36
1921-ci il 5 fevral tarixli iclasında qeyd edirdi ki,  1200 kommunist onlara verilmiş 
tüfəng  və  patronlannı  da  götürüb  daşnakların  tərəfmə  keçmiş  və  inqilab  komi- 
tələri  ləğv  edilmişdir96.  Daşnak  erməniləri  zəhmətkeşlər arasında  qırğınlar törət- 
mişlər.  N.Nərimanov  Azərbaycan  İnqilab  Komitəsinin  7  m art  1921-ci  il  plemı- 
munda  «Qarabağ  məsələsi»ni  həll  etmək  üçün  belə  bir  təklif  irəli  sürür:  Azər- 
baycanla  Ermənistan  şəhərlərində  cəbhə  ləğv  edilsin,  silahlı  qarşıdurm a  dayan- 
dınlsın,  Hərbi  Komissarlıq  bu  sahədə  təcili  tədbirlər  görsün97.  1921-ci  ilin 
maymda  R K (b)P  MK-nm  Qafqaz  bürosu  Zaqafqaziya  Respublikaları  arasında 
sərhədləri  müəyyənləşdirmək  üçün  S.M.Kirovun  sədirliyi  ilə  Azərbaycan, 
Gürcüstan  və  Ermənistanm  nümayəndələrindən  ibarət  komissiya  yaratmağı 
qərara aldı.  Belə bir şəraitdə Dağlıq Q arabağa sahib  olmaq uğrunda  Ermənistan 
yeni genişmiqyaslı mübarizəyə başladı.
1921-ci  il  iyunun  3-də  RK(b)  P  MK  Qafqaz  bürosunun  plenumu  keçirildi. 
Plenumda  daşnak  qurplaşmasının  tezliklə  ləğv  olması  və  saxta  «dəlillər»ə 
əsaslanaraq  Ermənistan  hökumətinə  tapşırdı  ki,  öz  bəyyannaməsində  Dağlıq 
Qarabağm Ermənistana məxsus olduğunu göstərsin98.  Əlbəttə Qafqaz bürosunun 
yuxarıdakı  «qərarı»  siyasi  oyun  olmaqla  qərar  qəbul  edənlərin  qeyri-ciddilik 
əlamətlərini  göstərirdi.  Ermənistan  SSR  hökuməti  XKS-nin  sədri  A.Myasnikov 
və XKS-nin bütün üzvləri  1921-ci il iyunun  19-da bəyannamə imzaladılar.  Həmin 
bəyannaməyə görə «Dağlıq  Qarabağ Ermənistana  yenidən  birləşdirildi».  Bunun- 
la  əlaqədar  dekret  çap  olundu.  Dekretdə  deyilirdi:  «Azərbaycan  SSR  İnqilab 
Komitəsinin  bəyanatı,  Ermənistan  və  Azərbaycan  SSR  hökumətələrinin  sazişi 
əsasında  elan edilir ki, bu gündən etibarən  Dağlıq Qarabağ Sovet Ermənistanınm 
ayrılmaz hissəsidir»".
1920-ci  il  iyunun  20-də  Ermənistan  hökuməti  A.M aravyanı  Ermənistanın 
Dağlıq Q arabağda fövqəladə müvəkkili təyin etdi.
Ermənistan  hökumətinin  yuxarıda adı  gedən  «dekreti»  («yenidən»  birləşmə 
və  Azərbaycan  hökuməti  ilə  «razılaşma»)  yalan  və  uydurm adan  başqa  bir  şey 
deyildir.  Çünki  bütün  tarix  boyu,  bir gündə olsun  Dağlıq  Q arabağ  Ermənistanm 
tərkibində  olmamış  və  həmin  ərazinin  Ermənistana  verilməsinə  Azərbaycan
37

---