__________________________________ Nübar Həkimova
217
efir yağı, fıtosterin, C vitamini, 4,3-5,5 %-ə qədər aşı mad-
dəsi, antosian. 4,25 %-ə qədər xrizofanol, emodin, fission,
piy maddələri, yerüstü hissəsində üzvi turşulardan kofein,
xloroqen, kversetin, xrizofanol, fıseion, emodin, emodin qlü-
kozid, gövdəsinin tərkibindən 1,39-5,5 %-ə qədər aşı mad-
dəsi, yarpaqlarının tərkibindən B, B2, C, K, PP, karotin vita-
minləri, 6,89-8,44 %-ə qədər aşı maddəsi, 2,6-3 %-ə qədər
flavonoid maddələri, zoğlarından sianidin, rutinozid sianidin,
antosianları, meyvəsindən C, K, E və karotin vitaminləri,
3,77-5 %-ə qədər aşı maddələri, toxumundan 3,9 %-ə qədər
aşı və s. maddələr tapılmışdır.
Qumral əvəlikdən hazırlanan preparatlardan xərçəngin,
ekstraktı daxil edilmiş mazından sarkoma xəstəliklərində,
kökündən hazırlanan preparatlarından çin təbabətində
işlədici, büzüşdürücü, yarasağaldıcı,
dəri xəstəliklərində, diş-
lərin dibinin möhkəmləndirilməsində, vərəm, şiş, ilan sanc-
malarında, alkoqolizm əleyhinə; kök və yarpaqlardan hazır-
lanan preparatlardan tərgətirigi, hərarətsalıcı; toxum və kö-
kündən isə pellaqre xəstəliklərinin müalicəsində istifadə
edilir.
Yerüstü hissəsindən, cavan, zoğ və yarpaqlarından
müxtəlif növ vitaminli salatlar, xörək növləri hazırlanır.
Bundan həm adi halda, həm də bişirilmiş formada, həm də
qurudulmuş şəkildə istifadə edilir. Yarpaq və cavan zoğları
vitaminlərlə zəngindir. Onun şirəsi iştah açır, orqanizmi
möhkəmləndirir.
Dənini ev quşları həvəslə yeyir. Qiymətli boyaq və aşı
bitkisi sayılır.
Əvəliyi sup, şorba, ət, balıq və s. xörəklərin tərkibinə
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
__________________________________ Nübar Həkimova
219
hissədən 5-10 ədəd iri yarpaqlar bir-birinə sarılaraq
birləşmişlər.
Yetişmiş toxumları üçüzlü, yumurtaşəkilli, qırışıq, qa-
ramtıl rənglidir. Çiçəklənməsi may ayından
başlayaraq bütün
yay boyu davam edir.
Xalq təbabətində qara çörək otundan çay dəmləyib, si-
dikqovucu, ödqovucu və zəif işlədici, eyni zamanda uşaqlı
qadınların süd vəzilərinə müsbət təsir göstərən, süd artıran
vasitə kimi geniş istifadə edirlər. Bundan əlavə, toxum-
larından mədə xəstəliklərində, qadın qanaxmalarında geniş
istifadə edilir.
Zirinc
Dünyada 450-yə qədər, Qafqazda və Azərbaycanda isə
3 növä yayılmışdır.
Bu növlərin ən qiymətlisi adi zirinc hesab edilir. Adi
zirinc – B.vulgaris L. Hündürlüyü 2-3,5 m-ə qədər olan şa-
xələnmiş koldur. Gövdələr yer səthindən başlayaraq çoxlu
qol-budaq atır.
Çaşır
Dünya bitki aləmində çaşırın 25-ə qədər növü yayıl-
mışdır. Çaşırın tərkibi insan orqanizmi üçün faydalı olan
bioloji-fəal maddələrlə zəngindir. Cavan zoğ və yarpaqları-
nın tərkibindən 80 mq.% C vitamini, 17,03-18,95 % mono-
saxaridlər, 2,95-4,01 mq.% saxaroza, 14-22,02 mq.%
sellüloz, 18,5-22,0 mq.% zülal maddələri, 0,70-5,02 mq.%
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com