Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi I. NƏSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 491,65 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Problemin öyrənilmə dərəcəsi
- Tədqiqatın elmi yeniliyi
- Tədqiqatın metodu
- Tədqiqatın elmi-nəzəri və praktik əhəmiyyəti
- Tədqiqatın aprobasiyası
- Tədqiqat işinin quruluşu
- “Klassik türk ədəbiyyatı və Nabi”
5 sözlərdə baş verən səs dəyişikliklərini və onların səbəblərini ortaya çıxarmaq. 3. Sözlərin “Divan”dakı mənaları ilə müasir dövrdəki mənalarını müqayisə etməklə keçən dövr ərzində dildə baş vermiş semantik dəyişmələrin səviyyəsini tədqiq etmək. 4. Nabi “Divan”ında istifadə olunmuş sözlərin müasir türk dilində işlənmə arealı və işlənmə tezliyini öyrənməklə eyni coğrafi ərazidə yaşayan türk dilli xalqların dilində onların fərqli işlənmə formalarını və işlənmə dərəcələrini müəyyənləşdirmək. Problemin öyrənilmə dərəcəsi: Klassik türk ədəbiyyatında fəlsəfi şeir janrı kimi məlum olan hikəmi şeirin ən böyük nümayəndələrindən biri olan Nabinin altısı nəzm, dördü isə nəsrlə yazılmış on əsəri məlumdur. Mənzum əsərlərindən ən böyük həcmlisi və əhəmiyyətli sayılanı şairin türk dilində yazmış olduğu “Divan”ıdır. Şairin bu əsəri ilə bağlı ən ətraflı, geniş məlumat verən və qədim nüsxələri müqayisə edərək latın əlifbasına köçürən Ali Fuat Bilkan olmuşdur. Lakin buna baxmayaraq qeyd etməliyik ki,“Divan” hələ bugünə kimi bütövlükdə tədqiq edilərək leksik baxımdan araşdırılmamış və həmin məqsədə məhz bu dissertasiya işində nail olunmasına çalışılmışdır. Nabi haqqında heç bir tədqiqat işi olmadığını söyləmək olmaz. Belə ki, böyük mütəfəkkirin digər əsərləri ilə bağlı bu və ya digər dərəcədə araşdırmalara təsadüf olunur. Bunların çox az qısmi nisbətən fundamental xarakter daşısa da, çoxu diplom və magistr səviyyələrində yazılmış işlərdir. Belə ki, Nabinin oğluna həsr etdiyi mənzum əsəri olan “Xeyriyyə”ni M.Kaplan araşdırmış və əsərlə bağlı “Hayriye-i Nabi” adlı kitabını çap etdirmişdir. Həmin əsərlə bağlı İskəndər Palanın da “Nabinin Hayriyenamesi” adlı kitabı çap olunmuşdur. Nabinin “Hayrabad” əsəri üzərində Sibel Ülgər magistr səviyyəsində araşdırma aparsa da, Nabi yaradıcılığı ilə bağlı müraciət edilə biləcək bir mənbə kimi qəbul edilə bilər. Nabinin IV Mehmedin oğullarının sünnət toyu ilə bağlı qələmə almış olduğu “Surnamə” əsərini tədqiq edən Agah Sırrı Ləvənd 1944-cü ildə həmin əsəri “Nabinin surnaməsi” adı ilə çap etdirmişdir. Son zamanlar Nabi yaradıcılığına yüksək maraq onun əsərlərinin geyd etdiyimiz kimi magistr, diplom işi səviyyələrində tədqiq olunmasına səbəb olmuşdur. Belə ki, nəsrlə yazdığı “Fəthnameyi
6
Kamaniçə” əsərini Hüseyn Yüksəl tədqiq etmişdir. Əsərin tədqiqi magistr səviyyəsində olsa da, işdə bəzi maraqlı faktlara rast gəlmək olur.
Nabinin ən çox tədqiq olunmuş əsərlərindən biri nəsrlə yazdığı “Töhfət-ül Harameyn” əsəridir ki, bu da bir tədqiqat işi kimi Muhsin Kalkışım tərəfindən yenə magistr işi kimi yazılmışdır. Həmin əsər sonralar Səlami Turan, Menderes Coşqun və Mahmud Karakaş tərəfindən də müxtəlif baxımlardan tədqiqata cəlb olunmuşdur. Ali Fuad Bilkanın “Nabinin “Divanı” əsəri çap olunduqdan sonra “Nabi “Divan”ında kiçik məsnəvilər”, “Nabi “Divan”ında maddi- mədəniyyət ünsürləri”, “Nabi “Divan”ında təşbeh elementi olan çiçəklər”, “Din və təsəvvüf baxımından Nabi “Divan”ının təhlili (Qəzəlləri əsasında)” kimi müxtəlif elm sahələri ilə bağlı tədqiqatlar aparılsa da, heç birində Nabinin dilinə, ümumilikdə isə onun yaşadığı XVII əsr ədəbi dilinə toxunulmamış, bu böyük şair və mütəfəkkirin dili öyrənilməmiş qalmışdır. Digər tərəfdən aparılan araşdırmaların əksəriyyəti sırf elmi xarakter daşımadığı üçün bugün yenidən ona müraciət etməmiz, zənnimizcə, doğru
bir addım
kimi qiymətləndirilməlidir. Fikrimizcə, bu tədqiqat işinin Nabi haqqındakı boşluğu doldurmaqda və Nabinin dilinin araşdırılması sahəsində türk dilçiliyi, eləcə də ümumtürk dillərinin öyrənilməsi baxımından dilçilikdə müəyyən rolu olacaq.
bu mövzuya türkologiyada ilk dəfə müraciət olunaraq məhz türkoloji və dilçilik baxımından hərtərəfli tədqiq olunmasıdır. Dissertasiya işində Nabi “Divan”ında işlənmiş sözlər toplanaraq mənşə baxımından qruplaşdırılmış, analiz olunmuş, yeri gəldikcə bir sıra sözlərin etimologiyası, linqvosemantik izahına yer verilmişdir. Nabinin yaşadığı dövrün tam təsəvvür olunması məqsədi ilə “Divan”dakı ərəb, fars, türk, eləcə də Avropa mənşəli və başqa dilllərdən alınmış sözlərin işlənmə faizi müəyyənləşdirilərək ortaya qoyulmuşdur ki, belə hesablama da ilk dəfədir ki, aparılmışdır. Eyni zamanda həmin dövrlərdə türk dilinin ümumxalq dilinə nisbətən “yüksək zümrə” tərəfindən işlənmə tezliyi də müəyyən edilmişdir. Bundan başqa Nabinin dilində işlənmiş sözlərin müqayisəli təhlili nəticəsində müasir türk dilində işlənən sözlərlə Nabinin dilində işlənmiş
7 sözlərdəki məna dəyişmələri, semantik daralma və genişlənmə halları, sözün fonetik tərkibindəki dəyişikliklər izlənilərək səbəbləri şairin dövrü baxımından izah olunmuş, məna dəyişmələrinin müasir dövrdəmi, yoxsa dilin müəyyən inkişaf mərhələlərindəmi çoxluq təşkil etdiyi məqamların üzə çıxarılmasına çalışılmışdır. Araşdırma Nabinin yaşadığı dövrdə ərəb və fars mənşəli sözlərin ədəbi dildə üstünlük təşkil etdiyini, xalq dilinə görə ədəbi dilin çox çətin və anlaşılmaz olduğunu, hətta xalqın anlamadığı bir dil səviyyəsinə çatdığını göstərdi ki, bu mənada o dövrün dilinə “yüksək zümrənin dili” damğası ilə yanaşı “bir qrup insanın başa düşə biləcəyi dil” damğasını da vurmaq doğru olar. Araşdırma həm də hər şeydən əvvəl, XVII əsr türk dilinə ərəb-fars dillərinin güclü təsirini ortaya çıxarmış oldu. Müqayisələr isə digər türk dillərinə nəzərən türk ədəbi dilinin formalaşma prosesinin çox gec başa çatdığını, daha doğrusu, XVII əsrdə hələ başa çatmadığını da aşkara çıxarmamıza səbəb oldu. “Divan”ın leksikasının tədqiqi Nabinin türk dili ilə yanaşı ərəb və fars dillərindən də nə dərəcədə istifadə etdiyini, necə, nə səbəblə bəhrələndiyini və o dilləri hansı səviyyədə bildiyini müəyyən etməyə imkan yaratdı.
metoddan istifadə edilərək Nabi “Divan”ının dili mümkün olduqca şairin dövründə yazılmış digər müəlliflərin əsərlərinin dili ilə müqayisə olunmuş, “Divan”dakı sözlər müasir türk dili və XVII əsr türk dili ilə qarşılaşdırılaraq dilin bütün aspektlərindəki qrammatik fərqlər nəzərdən keçirilmişdir. Yeri gəldikcə tarixi-müqayisəli metoddan da istifadə edilmiş, Nabinin dövrünün dili həmin dövr digər türk dilləri ilə müqayisəli şəkildə verilmiş və türk dilində XVII əsrdə hələ bir sıra fonetik, morfoloji qanunauyğunluqların digər türk dillərinə nəzərən sabitləşmədiyi, türk ədəbi dilində formalaşma prosesinin Azərbaycan, eləcə də, bir sıra türk dillərinə görə ləng inkişaf etdiyi faktı aşkar edilmişdir. Tədqiqatın elmi-nəzəri və praktik əhəmiyyəti: Nabi “Divan”ının leksikasının araşdırılması ilə bağlı bu tədqiqat işinə gələcəkdə mütəxəssislər istər türk, istərsə də digər türk dilli xalqların yazılı ədəbiyyatlarının tədqiqi zamanı bir mənbə kimi müraciət edə bilərlər. Ədəbiyyatçılar XVII əsr türk ədəbiyyatını, dilçilər isə həmin dövrün dil nöqteyi-nəzərindən araşdırılması zamanı müqayisəli-qarşılaşdırmalı
metoddan istifadə edərkən Nabinin leksikasından faydalana bilərlər. Bu mənada dissertasiya işinin elmi-nəzəri əhəmiyyəti böyükdür. Digər tərəfdən dil tarixçiləri də keçən əsrlər boyunca dildə baş vermiş olan fonetik, semantik dəyişikliklərin izahında bu əsərdən istifadə edə bilər. Dissertasiya işi praktik cəhətdən filologiya fakültələrində, şərqşünaslıq fakültəsində, magistraturada müəllim və tələbələrin istifadə edə biləcəkləri bir əsər, bir mənbədir. Dissertasiya işinin sonunda əsərdə işlənmiş ərəb-fars mənşəli sözlərin mənalarının verilməsi ondan lüğət kimi istifadə olunması üçün əhəmiyyətlidir. Tədqiqat işi eyni zamanda gələcəkdə bu sahədə yazılacaq işlər üçün də faydalı mənbə sayıla bilər.
işi Müdafiə Şurasının elmi seminarında geniş müzakirə olunmuş, tədqiqatın materialları və nəticələri ilə bağlı məqalələr beynəlxalq konfranslarda məruzə şəklində təqdim olunmuş, AAK-ın tövsiyə etdiyi elmi məcmuələrdə dərc olunmuş 12 məqalədə öz əksini tapmışdır.
Ədəbiyyat siyahısından ibarətdir. TƏDQİQATIN ƏSAS MƏZMUNU Dissertasiyanın “Giriş” hissəsində işin ümumi səciyyəsi kimi mövzunun aktuallığından bəhs olunur, tədqiqatın obyekt və predmeti, məqsəd və vəzifələri, müdafiəyə çıxarılan işin elmi müddəaları açıqlanır, işin elmi yeniliyi, əsaslandığı tədqiqat metodu şərh olunur, əsərin elmi- nəzəri və praktik əhəmiyyətindən danışılır. Dissertasiyanın I fəsli “Klassik türk ədəbiyyatı və Nabi” adlanır. Bu fəsil iki yarımfəsildən ibarətdir. “Klassik türk ədəbiyyatı” adlanan birinci yarımfəsil özü də üç yarımbaşlığa bölünür. Birinci yayımbaşlıq “Klassik türk ədəbiyyatı ilə tanışlıq və onun tarixi inkişafı” adlanır. Burada klassik türk ədəbiyyatının yaranma tarixi, səbəbləri, inkişaf yeri və inkişaf tarixi, klassik ədəbiyyatın dəyərləndirilməsi, inkişaf meylləri, müxtəlif mənbələrdə klassik ədəbiyyata verilən tərif lər kimi məsələlərə toxunulur və klassik ədəbiyyata verilən “XIII əsrdən etibarən, xüsusilə də Anadoluda inkişaf edən, İslam mədəniyyətinə bağlı, ərəb və fars ədəbiyyatlarının təsiri altında formalaşan, İslami dəyərlərə əsaslanan türk ədəbiyyatı” tərifi ən münasib tərif kimi səciyyələndirilir. Bu yarımbaşlıqda klassik ədəbiyyatın məsnəvi, rübai, tuyuğ, gəzəl, Yüklə 491,65 Kb. Dostları ilə paylaş:
|