Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi I. NƏSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 491,65 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Klassik türk ədəbiyyatında ölçü və qafiyə”
- "Nabinin həyatı, əsərləri, ədəbi şəxsiyyəti, dili və üslubu"
- 2. Fars dilində kiçik “Divan”
- 1. Fəthnameyi-Kamaniçə
- 2. Töhfət-ül-hərameyn
- "Nabi “Divan”ında türk mənşəli sözlər"
13 sarayda və mükəmməl, eləcə də mədrəsə təhsili görmüş insanların dilində yad dil ünsürlərinin təsiri son dərəcə hiss edilməkdə idi. İnkişaf etmiş fars ədəbiyyatı incilərindən təsirlənən şairlər də öz əsərlərində bunu əks etdirirdilər. Digər tərəfdən klassik irsin nümayəndələri dildən istifadə edərkən onun təmizliyi haqqında deyil, sənət haqqında düşünür, qeyri-iradi də olsa “sənət sənət üçündür” ideyasına əsaslanırdılar. Onların fikrincə istifadə olunan ifadələr təmtəraqlı, başqalarınınkından seçilən və orijinal olmalı, özlərindən əvvəl yaşayıb-yaratmış şair və nasirlərin dilində işlənməmiş olması xüsusi əhəmiyyət daşıyırdı. Bundan başqa mənaya da xüsusi diqqət verilir, “məna əgər bir dilbərsə, onun zinət əşyaları ona vurulan bəzək” – istifadə olunan alınma sözlər olurdu. XVII əsr klassik türk şeirinin əsasını məhz bu tendensiya təşkil etməkdə idi. Ona görə də dilə daxil olan ərəb və fars mənşəli söz və söz birləşmələri – izafətlər nəticəsində dildə, xüsusilə də üslubda müəyyən dəyişikliklər nəzərə çarpırdı. Poeziyada, eləcə də nəsrdə bər-bəzəkli ifadə və üsluba meyl nəticəsində dilə çoxlu miqdarda cinas, təşbih, istiarə, təkrir, mübaliğə, məcazi-mürsəl, tənasüb və s. kimi bədii ifadə vasitələri gətirilmişdi. Şairlər təbiətdə mövcud olan varlıqları həmin bədii ifadə vasitələri ilə tərənnüm etməyə səy göstərirdilər. Mənanın sözə yüklənməsi, söz oyunuyla ədəbi əsərlərin yaranması ənənə şəklini almaqda idi. Bütün fikir bəzən bir beytə yüklənirdi. Hətta Koca Raqib Paşa bir misranın bir əsərə bərabər ola biləcəyini belə iddia edirdi: “Eğer maksûd eserse, mısra-ı berceste kâfidir” (“mısra-ı berceste” şeirin şah misrasına deyilir.) Türk klassik ədəbiyyatına daha yaxından nüfuz etmək məqsədi ilə onu da qeyd edək ki, bu həm, poeziya, həm də nəsrlə yazılmış ədəbiyyat nümunəsidir. Lakin poeziya daha üstünlük təşkil edirdi. Nəsrlə yazılmış əsərlər poeziya dilindən fərqlənirdi. Belə ki, nəsrdə həm təmtəraqlı, həm də sadə dildən istifadə olunurdu. Elmi, ədəbi və fəlsəfi əsərlərin dili ağır, dini, tərbiyəvi, əxlaqi, eləcə də təbiət və mədəniyyətlə bağlı əsərlərin dili isə sadə xalqın oxuyub anlayacağı saf dil idi. Məsələn, XV əsr şairlərindən Sinan Paşanın məşhur əsəri olan “Təzərrünamə” təmtəraqlı dillə yazılmış bir əsər olduğu halda, XVII əsrin görkəmli şairi, səyyahi kimi məşhur olan Övliya Çələbinin “Səyahətnamə”si sadə bir dillə yazılmış olub, istər dövrü, istərsə də müasir dövr üçün çətin başa düşülməyən bir əsərdir.
14
Bu yarımbaşlıqda klassik türk ədəbiyyatının əsas mövzusunun məhəbbət mövzusu olduğundan XIII-XVII əsrlərdə türk dilinə daxil olan sözlərin də həmin mövzu ilə əlaqədar olması məsələsinə toxunulmuşdur. Belə ki, tədqiqatdan həmin dövrlərdə dilə təkcə “sevgili” anlayışını ifadə etmək üçün məcaz, istiarə kimi yüzlərlə alınma söz daxil olmuşdur. I fəslin III yarımbaşlığı “Klassik türk ədəbiyyatında ölçü və qafiyə” adlanır. İşin bu hissəsində klassik türk ədəbiyyatında vəzn, əruz vəzninin türk dilinə daxil olma tarixi, məhz türk şerini əruz vəzninə uyğunlaşdırmaq üçün ərəb-fars mənşəli alınmalara müraciət edilməsi kimi məsələlərə toxunulmuşdur. Araşdırmalar göstərir ki, xüsusilə XV- XVII əsrlərdə ədəbiyyatda dilin ağır olmasının bir səbəbi də türk sözlərinin vəznə uyğun gəlməməsi məsələsi olmuşdur. Hətta bunu Mövlanənin oğlu Sultan Vələd də əsərlərində qeyd etmişdir. Türk dilində işlənən və “incəltmə-uzatma” işarəti kimi məlum olan (^) işarət də məhz dilə ərəb mənşəli sözlərdə uzanmanı göstərmək məqsədi ilə daxil edilmişdir. Hazırda müasir türk dilində xüsusilə də eyni yazılışa malik sözləri bir-birindən ayırmaq üçün bu işarətdən daha çox istifadə edilir. Məsələn: Ali – Âli, alem – âlem, eləcə də uzanmanı bildirmək üçün bu işarədən istifadə edilir. Məsələn: ârif, îma, âb, pîr, vâiz, kâmil, vîrâne və s. Bütün bunlar türk şeir dilinin get-gedə ağırlaşmasına səbəb olmaqla yanaşı, həm də türk mənşəli sözlərimizin də dilin passiv fonduna keçməsinə səbəb olurdu. Bununla bağlı olaraq XV əsrdə yaşayıb-yaratmış, türk dünyasının görkəmli simalarından olan Əlişir Nəvai öz məşhur “Mühakəmət-ül lüğateyn” əsərində yazmış, türk dilini qızılgül bağçasına, poeziyadakı çətinlikləri isə tikana bənzətmişdir. Böyük mütəfəkkir: “Ana dilim haqqında fikirləşdim. Türk dilinin dərinliklərinə baş vurduqca gözlərimə on səkkiz min aləmdən daha yüksək bir aləm göründü. Həmin aləmə daxil oldum. Gülləri fələyin günəşindən də parlaq idi. Hər tərəfdə gözün görmədiyi, əlin toxunmadığı nələr vardı. Lakin bu xəzinənin ilanı qan tökən və güllərinin tikanı saya gəlməz idi. Bunları görəndə fikirləşdim və öz- özümə dedim ki, deməli bizim türk şairləri bu qorxulu və tikanlı yoldan çəkindikləri üçün türk dilini bir tərəfə buraxmışlar. Bu yol böyük hümmət tələb edir. Mən bu yolu tərk etmədim, onun seyrindən doymadım, Bu yolda yürüməkdən qorxub çəkinmədim” yazmaqla sanki dili yad ünsürlərlə dolduranlara qarşı üsyan edirdi.
15 Dissertasiyanın birinci fəslinin ikinci yarım fəslində "Nabinin həyatı, əsərləri, ədəbi şəxsiyyəti, dili və üslubu"undan bəhs edilmiş, şairin, mütəfəkkirin yaşadığı dövrə ekskurs edilmişdir. Nabinin mənzum və mənsur janrlarda qələmə aldığı 10 əsəri məlumdur. Onun ədəbi şəxsiyyətini ortaya qoyan və şöhrət qazandıran əsərləri bunlardır:
olunur. Divanda 29 qəsidə, 888 qəzəl, 1 tərkibbənd, 5 təxmis, 156 tarixi, 10 məsnəvi, 114 qitə, 218 rübai, 61 mətlə, 74 müfrəd, 186 müəmma və 30 luqaz var. Hikemi uslubdan qəzəllərində istifadə etmişdir. 2. Fars dilində kiçik “Divan”: Türk dilindəki divanın içindədir. 3. Xeyriyyəyi-Nabi (Xeyrinamə): Oğlu Əbulxeyr Mehmet Çələbiyə həsr etmişdir. Əsərdə müəllif ömrü boyu əldə etdiyi həyat təcrübəsini oğluna nəsihət edir. Oğluna cəmiyyətdəki zərərli vərdişlərdən uzaq durmağı, elm və irfanla məşğul olub nümunəvi bir həyat yaşamasını tövsiyə edir.
Ərbeyn” adlı əsərinin mənzum tərcüməsidir. Əsərin dili sadədir. 5. Xeyirabad: Firudin Əttarın “İlahinamə” adlı əsərində “Hekayəti- Fəxrəddin Gürgani və Qulam Sultan” hekayənin əlavələr edilməklə genişləndirilmiş formasıdır. Ədəbiyyatımızdakı məhəbbət hekayələrinin ən nəzərə çarpan nümunələrindəndir. 6. Surnamə: IV Mehmetin dövründə Ədirnədə təşkil olunan şahzadə Mustafa və şahzadə Əhmədin sünnət mərasimlərinin şərh olunduğu əsərdir. Nabinin mənzum əsərlərindən başqa, dörd də mənsur əsəri mövcduddur. Bunlar:
səfərindən bəhs edir. "Ovçu" ləqəbi ilə tanınan IV Mehmet, ordunun başında Lehistan (Polşa ) səfərinə çıxaraq Kamaniçə qalasını fəth etmiş, Bucaş müqaviləsinin şərtlərinə görə (1676) Polşa və Ukrayna Osmanlı İmperatorluğunun hakimiyyəti altına keçmişdir. 1
2. Töhfət-ül-hərameyn: Nabinin İstanbuldan başlayaraq Urfa, Hələb, Şam, Qüds güzərgahı və Məkkə ziyarətindən bəhs edən əsəridir.
1 Öztuna Y. Büyük Osmanlı Tarihi. İstanbul: Ötüken yayınları,1994, s. 214-234
16
Bu əsərində türk, fars və ərəb dillərinin leksik bazasından istifadə etməklə çox gözəl şeirlər də yazmışdır. 3. Zeyli-Siyəri-Veysi: XVII əsrdə yaşamış Veysinin "Siyər" əsərinə zeyl (əlavə) olaraq yazılmışdır. Veysinin bu əsəri 1628-ci ildə ölümü ilə əlaqədar olaraq tamamlanmamış qalmışdır, Nabi onu tamamlamışdır.
məktublardan ibarətdir. Nabinin Rami Paşa, Silahdar İbrahim Paşa, Əmizadə Hüseyn Paşa, Əbdülbaki Paşa, Baltacı Mehmet Paşa, Hələb qazısı Əmrullah Əfəndi, Şam qazısı Arif Əfəndi və s. kimi dostlarına yazdığı məktublar burada toplanmışdır. Nabinin əsərlərinin hərtərəfli tədqiqi göstərir ki, müəllifin əsərləri dil və üslub baxımından fərqlənir. Belə ki, əsərlərinin bir qismini sadə dildə yazdığı halda, digər qismini ərəb və fars ifadə və birləşmələrinin, məcaz və izahatların çox işləndiyi əsərlər təşkil edir. Agah Sirri Ləvənd bu fərqliliyə əsaslanaraq həmin əsərlərin eyni bir müəllifin əsərləri olmadığı ehtimalını irəli sürür.
Əslində isə bu Nabinin həm, sadə, həm də təmtəraqlı şeir dilindən istifadə etməsi ilə əlaqədardır. Nabi yaradıcılığında diqqəti cəlb edən ən mühüm cəhət onun hikmətli ifadələr sahibi olmasıdır. Nabi lirikadan çox didaktik mövzulara aid əsərlər yazmaqla ilk dəfə klassik türk ədəbiyyatı, eləcə də dilinə nəzmlə “hikmətli sözlər” tərzini gətirmişdir. Nabinin “Söz odur, aləmə səndən qala bir zərbə-i- məsəl” ifadəsi onun yaradıcılığa, eyni zamanda sözə verdiyi qiymətin ifadəsidir. Nabinin yaradıcılığındakı hikmət anlayışı həm də müəllifin şəxsiyyətindən, onun əşya və hadisələrin mövcudiyyətinə “hikmət gözü” ilə baxmasından irəli gəlir. Ceride-i-ezelide nüvişte her ne ise, O, nakş arz-ı cebin üzre der-kenar olunur. 3
etmişdir.) "Nabi “Divan”ında türk mənşəli sözlər" adlanan ikinci fəsil də özlüyündə iki yarımfəsildə tədqiq edilmişdir. "
2 Levend A.S. Nâbî’nin Surnâmesi. İstanbul: İnkılâp Yayınevi, 1944, s.17 3 Bilkan A.F. Nâbî Dîvânı. İstanbul : MEB Yayınları,1977, s. 543 Yüklə 491,65 Kb. Dostları ilə paylaş:
|