Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi I. NƏSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 491,65 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Nabi “Divan”ında ərəb mənşəli sözlərdə məna dəyişiklikləri adlanan yarımfəsildə ərəb mənbələrindəki mənası, Nabi
- Türklərin islam dinini qəbul etməsi ilə birlikdə türk dilinə ərəb dilindən minlərlə söz daxil olmuşdur. Bu sözlərdən bir çoxu o
- “Nabi “Divan”ında fars mənşəli sözlər”
- “Nabi “Divan”ında fars mənşəli sözlərdə fonetik dəyişikliklər”
29 Ərəb dilindən türk dilinə keçən bir sıra sözlərdə bəzən ortasında, bəzən də sonunda olan qoşa samitlərin biri düşür. Nabi divanında işlədilən bu tipdən “enâiyyet > enaniyet” , “hammam > hamam” , “ niyyet > niyet” , “ sedd > set” , “şekk > şek” kimi sözlər bir samitlə işlənir. Azərbaycan dilində isə türk dilindən fərqli olaraq sədd, şəkk, hiss, zənn kimi sözlərin sonundakı cüt samitlər eyni ilə qalmışdır. Beş mindən artıq söz üzərində aparılan araşdırmada üç yüzə yaxın sözün tələffüzündəki fərqliliklər müəyyənləşdirilmiş və həmin sözlər tələffüzündəki səs dəyişmələrinə görə qruplaşdırılmışdır. Matbah >Mutfak : ( ) ﺦﺒﻄﻣ Ar. ﺦﺒﻃ “pişirmek”dən “matbah > mutbah > mutbak yemək bişirmək üçün ayrılan və bu iş üçün lazımlı vasitə ilə təchiz edilən evin bir hissəsi. “ … ve mutfağa doğru şaşkın adımlarla yürüdü.” (Peyami Safa) Eyni zamanda “Türk Mutfağı” yemək hazırlamaq sənətləri başa düşülür. “Matbah” sözü divanda 15 yerdə işlənmişdir. Veliyy-i ni’met-i âlem ki künc-i matbahınun Kemîn piyâlesidür kâse-i ser-i Fağfûr 28
Tennur > Təndir : ) رﻮﻨﺗ ( Ar. “tennûr”dan tendür > təndir kimi istifadə edilir. Bu söz fars dilində “tenūr ve tendūr”dir. Türkiyə türkcəsində bir neçə fərqli mənada istifadə olunur. 1. İçinə saman və keçi tükü qarışdırılaraq torpaqdan düzəldilmiş və yerdə qazılan bir çuxur, içinə kiçik soba yerləşdirilir; 2. Qışda əl və ayaqları isitmək üçün üstü bağlı kiçik manqal 3. Soyuq yerlərdə qışda otağın ortasında qazılan çuxurun içinə köz qoyulur, ətrafında taxtadan düzəldilən skamyada oturularaq ayaqlar aşağı sallanır; dizlərə örtük atılır və ya bir stolun altına bir manqal, onun üzərinə bir qəfəs və bunların üzərinə örtülən böyük bir yorğan və ya qalın keçə ilə qızdırılırdı. 29 Təndirdə bişirilən çörəyə “təndir çörəyi”, quşbaşı ət və soğanla bişirilən yeməyə də “tandır kababı” deyilir. Bu söz digər türk dillərində də istifadə edilir. 30
28
Bilkan A.F. Nâbî Dîvânı. İstanbul : MEB Yayınları,1997, s. 43
29 Ayverdi İ. Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul:Kubbealtı Neşriyat, 3 cilt, 2006, s. 3022
30
Ercilasun A. B. Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayını,1991, s. 846
30
Kimisi didi kurs-ı nândur bu / Oldı tennûr-ı çerhde peydâ 31
Bunlardan başqa;, müftî > müftü, mümkin > mümkün, müsâfir > misafir, sandûk > sandık, tekye > tekke, tevbe > tövbe, tılısm > tılsım, zanbak > zambak vb. kəlimələrdə də səs dəyişməsi olmuşdur. “Nabi “Divan”ında ərəb mənşəli sözlərdə məna dəyişiklikləri adlanan yarımfəsildə ərəb mənbələrindəki mənası, Nabi “Divan”ındakı mənası və dövrümüzdəki mənası müqayisə edilərək dəyişikliklərin göstərilməsinə çalışılmışdır. Türklərin islam dinini qəbul etməsi ilə birlikdə türk dilinə ərəb dilindən minlərlə söz daxil olmuşdur. Bu sözlərdən bir çoxu o dövrdəki mənalarını qorumuş, bəziləri isə zamanla fərqli mənalar qazanmışlar. Tələffüzü eyni qalsa da, məna sürüşməsinə məruz qalan sözlər çoxdur. Məsələn; ərəb dilindəki “katar” sözü əvvələr sadəcə “deve kafilesi” yerində istifadə edildiyi halda, müasir dövrdə “tren, ard-arda sıralanmış şeylerin düzümü (deve katarı, katar katar turnalar ) mənasında istifadə olunur. Təxminən 1400 illik dövrü əhatə edən və o dövrdə istifadə edilən mənalarla yanaşı başqa mənalar da qazanan sözlər xeyli çoxdur. Bütün bunlar mümkün olduğu qədər dissertasiya işində öz əksini tapmışdır. Âfet (ﺖﻓآ) (isim): “Bela, fəlakət, müsibət” mənasındadır. Hal-hazırda da bu mənada istifadə edilir. Məcazi mənada isə; “gözəlliyi ile insanı dəli edən, ağlını başından alan qadın, dilbər” deməkdir. 32
“Gül yüzlü bir âfet ki her bûsesi lâle.” (Y. K. Beyatlı) “âfet” sözünə əlavə olunan fars mənşəli –zede (tutulmuş, vurulmuş, ilişmiş) şəkilçisi ilə yaradılan “afetzede” sözü “müsibət görmüş, bəlaya uğramış, məhv olmuş” mənasındadır. 33 “Türk Kızılay’ı Pakistan’daki afetzedeler için yiyecek, çadır ve battaniye gönderdi.”
31 Bilkan A.F. Nâbî Dîvânı. İstanbul : MEB Yayınları,1997, s. 274 32 İşler E. Türkçede Anlam Kaymasına Uğrayan Arapça Kelime ve Kelime Grupları. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1997, s.16
33 Develioğlu F. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayını, 2005, s. 11
31 Nabi “Divan”ında “insanı uğrunda öləcək qədər eşq bəlalarına salacaq gözəl” mənasında istifadə edilmişdir. 34
Dissertasiyanın üçüncü
fəslinin ikinci
hissəsində “Nabi “Divan”ında fars mənşəli sözlər” tədqiq edilmişdir. Bu mövzu özlüyündə fars mənşəli sözlərdə fonetik dəyişikliklər və fars mənşəli sözlərdə məna dəyişiklikləri olaraq iki ayrı başlıq altında tədqiq edilmişdir. Qeyd etdiyimiz kimi “Divan”da keçən alınma sözlərin böyük bir hissəsini ərəb və fars mənşəli sözlər təşkil etdiyindən əsas ağırlıq da həmin sözlərin struktur, məna, tələffüz və fonetik cəhətdən dəyişməsinə verilmişdir. Böyüklüyü, yaxud kiçikliyindən asılı olmayaraq müxtəlif münasibətlər nəticəsində bir dildən başqa dilə söz keçməsi, yaxud söz mübadiləsi daima olmuş və hətta bu dillərin inkişafında da müəyyən rol oynamışdır. Dünya dilləri arasında başqa dillərdən təsirlənməyən, saf olan dil təsəvvür etmək mümkün deyil. Əsrlər boyunca xalqlar bir-biri ilə siyasi, iqtisadi, mədəni və s. əlaqələrdə olmuşlar. Bu əlaqələr nəticəsində dillərə yeni sözlərin daxil olması üçün şərait yaranmışdır. Türklər ilə farslar tarixin qədim dövrlərindən etibarən bir-birinə daima qarşılıqlı təsir göstərmişlər. Ümumimiyyətlə. Nəzərə almaq lazımdır ki, başqa dillərdən alınan sözlər xalqların qədimdən bəri mövcud olan möhkəm əlaqələrinin göstəricisidir Türk dili, yad dillərdən aldığı sözlərdə öz səs quruluşuna uyğun olaraq dəyişikliklər etmişdir. 35 Ərəb əlifbasında olduğu kimi fars əlifbasında da türk dilindəki bütün səsləriqarşılığı olan saitlər yoxdur. Buna görə də türk dili almış olduğu sözləri öz səs quruluşuna uygunlaşdırmışdır. “Xarici dillərdən alınan sözlər əgər dil uyğunlaşması prinsipinə zidd olsalar “bənzətmə“ yolu ilə türk dilinin səs sisteminə uyğunlaşdırılmışdır” 36 Məsələn; fars dilindən türk dilinə keçmiş olan(ﮫﺷﻮﮔ ) gûşe>bucaq, (نﺎﺑدﺮﻧ ) nerdübân>nərdivan, (ﮫﺒﻨﺷرﺎﮭﭼ) çehâr- şenbe>çərşənbə, (ﺐﺷرﺎﭼ) çâr-şeb>çarşaf, (ﻦﯿﺑرود) dûr-bîn>dürbün, ərəb dilindən gelen (ﺦﺒﻄﻤﻟا )matbah>mutfak, (ﻢﺴﻠﻃ ) tılesm>tılsım (yunan
34 Osmanlıca – Türkçe Ansiklopedik Büyük Lûgat. Komisyon, İstanbul: TÜRDAV yayınları, 1993, s. 21
35 Ergin M. Üniversiteler için Türk Dili. İstanbul: Bayrak Yayınları, 1999, s. 163
36 Develi H. Evliya Çelebi Seyahatnamesine Göre 17. Yüzyıl Osmanlı Türkçesinde Ses Benzeşmesi ve Uyumlar. Ankara: TDK Yayınları, 1995, s. 27
32
dilində “telesmas”), və b. görüldüyü kimi müəyyən səs dəyişikliyinə uğramışdır. Bəzən də daxil olduqları dillərdə səs xüsusiyyətlərini qoruyaraq və dəyişmədən eyni şəkildə istifadə edilmişlər. Fransız dilindən gələn metro > metro, ərəb dilindən gələn ( ﻢﻟﺎﻋ) aləm> aləm, fars dilindən gələn (ﮫﻤﺸﭼ ) çeşme>çeşmə, ivrit dilindən gələn havra>havra və s. bu qəbildəndir. Belə sözlərdə deyiliş və yazılış forması dəyişikliyə heç bir əsas verməmişdir. Yalnız söz etimoloji baxımdan araşdırıldığında onun yad dildən gəldiyi, alınma olduğu meydana çıxır. “Nabi “Divan”ında fars mənşəli sözlərdə fonetik dəyişikliklər” adlanan yarımfəsildə Türkiyə türkcəsinə keçən fars sözlərinin ilk hecasında olan “e” səsi, bəzi sözlərdə başqa bir açıq və ya qapalı saitə çevrilmişdir. çenâr> çinar, encîr> əncir, zəncir> zincir, pehlevan> pəhlivan və s. Biz bunu Türkiyə türkcəsində bəzi fellərdə də görürük. Məsələn yemək və demək felləri hallanarkən fel kökündə e> i dəyişməsi meydana gəlir: diyen, diyor, diyecek, diyelim, yiyecek, yiyor, yiyelim, yiyen vb. Nabi “Divan”ında isə bu dəyişiklik diyemem, diyemez, diyecek kimi fellərdə müşahidə edilir. Diyemem nazmumı ki rengîndür / Lâyık-ı âferîn ü tahsîndür 37
ağacı mənasındadır. Azərbaycan türkcəsində “çinar” şəklində istifadə edilən bu söz Türkiyə türkcəsində zaman keçdikcə ahəng qanununa uyğunlaşaraq “çinar” şəklində tələffüz edilmişdir. Yine birlikte bu mevsimde gezip sezmedeyiz. Bu çınarlarla siyah servilerin gölgesini. (Y. Kemal) 38
Çinar ağacının Osmanlı imperyasında ayrı bir əhəmiyyəti vardır. Osmanlı dövlətinin qurucusu Osman Qazi qayınatası Şeyx Ədəbalının evində gördüyü yuxuda qoynundan bir çinar ağacı çıxmış və böyüyərək bütün dünyanı əhatə etmişdir. Bu da Osmanlı imperyasının gələcək vəziyyətinə bir işarə olaraq qəbul edilmişdir. “Çenâr” sözü Nabi “Divan”ında 25 yerdə işlədilmişdir və bəzi yerlərdə yalnız “çenâr”, bəzi yerlərdə də dıraht-ı çenâr, şâh-ı çenâr, dest-i çenâr, sâye-i çenâr, pây-ı
37 Bilkan A.F. Nâbî Dîvânı. İstanbul : MEB Yayınları,1997, s. 416 38 Ayverdi İ. Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul:Kubbealtı Neşriyat, 3 cilt, 2006, s. 575
Yüklə 491,65 Kb. Dostları ilə paylaş:
|