17
"Nabi divanındaki türk mənşəli sözlərdə fonetik dəyişmələr"
adlanan birinci yarımbaşlıqda “Divan”dan seçilmiş nümunələr əsasında
səs əvəzlənmələri, onların yaranma səbəbləri tədqiqatın əsas obyekti
olaraq ələ alınmışdır. Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki, türklər hələ
İslamiyyətin qəbulundan əvvəl ən qədim yazılı əlifbalarımız sayılan
Orxon
və
Uyğur
əlifbalarından
istifadə
etmişlər.
Müxtəlif
sivilizasiyalarla qurduqları əlaqələr nəticəsində bir çox sahədə “ana türk
dili” adlandırdığımız qədim türk dilinə yeni sözlər daxil olmuşdur. Hər
türk dili, yaxud qəbiləsi aldıqları sözləri öz danışıq xüsusiyyətlərinə və
türk dilinin səslərinə uyğunlaşdıraraq “öz qrammatik qaydalar”ına
əsasən formalaşdırmış və inkişaf etdirmişlər. Lakin İslam dinini qəbul
etdikdən sonra Qurani-Kərimin ərəb dilində olması və dinin əsas
qaynağını təşkil etməsi ilə əlaqədar olaraq yüzlərcə ərəb mənşəli sözün
türk dilinə, eləcə də bütün türk dillərinə daxil olma prosesi
sürətlənmişdir. Digər tərəfdən, İranla olan yaxın qonşuluq müasibətləri
nəticəsində ədəbiyyatla bağlı fars mənşəli sözlər qısa müddətdə türk
dilini təsiri altına alaraq onun ən qədim leksik vahidlərinin böyük bir
hissəsini dilin passiv fonduna ötürmüşdür.
Alınmalar əvvəllər ərəb dilindən yalnız ehtiyac olduqda alınırdı,
lakin sonralar, demək olar ki, bütün Şərq dünyasında ədəbiyyat dili
olaraq qəbul edilən fars dilində yazılan bədii əsərlərin dilini bir növ
“zənginləşdirmək”, başqa sözlərlə bəzəmək məqsədi daşımağa başladı,
zaman keçdikcə hər iki dil elm-ədəbiyyat kontekstində birləşərək, ana
dili qədər zəruri olmağa başladı və həm də yavaş-yavaş, hiss olunmadan
ana dilini sıxışdırmağa başladı, beləliklə də doğma dilə münasibət
laqeydləşdi.
Səlcuqilər dövründə mədəniyyət və dövlət dili kimi fars və ərəb
dillərinin qəbul edilməsi nəticəsində şair və nasirlər bu dillərdə əsərlər
yazmağa başladı. Türk dili o dərəcədə lüzumsız hala gəlmişdi ki, artıq
bunu ərəb və fars dillərindən tərcümələr edən şəxslər belə dilə
gətirməyə başlamışdı. Məsud İbn Əhməd “Süheylü-növbahar” adlı
hekayəni fars dilindən tərcümə edərkən belə bir beyt yazmışdı:
“Bu bir niçe beyti düzince benüm / Hacâletten eridi yaru tenüm”.
4
4
Köprülü M.F. Edebiyat Araştırmaları- Milli Edebiyat Cereyanının İlk Mübeşşirleri.
Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999, s. 274
18
Əslində bu, onun türk dilinin imkanlarından istifadə edə bilməməsi
mənasına gəlsə də, cəmiyyət arasında da dilə münasibətdə şübhələrə yol
açmışdı. Hər halda, görünür müəllifin hələ XI əsrdə başda Mahmud
Kaşqari olmaqla türk dilinin zənginliklərini, ifadə imkanlarını ortaya
qoyan əsərlərdən və müəlliflərdən xəbəri yox idi. Mahmud Kaşqarinin
bu əsəri yazarkən söylədiyi bir kəlmə: “Türk dili ilə ərəb dilinin
birlikdə atbaşı getdikləri bilinsin...”
5
fikri türk dilinin zənginliyinin
izahına şübhə yeri qoymur. Zəməxşərinin “Müqəddimətül-ədəb” adlı
əsəri haqqında da bu sözləri demək olar.
Səlcuqilər dövləti dağıldıqdan sonra Anadoluda yaradılan türk
bəyliklərinin dövründə türk dilinə münasibət birdən-birə şaşırdıcı
dərəcədə dəyişdi. Belə ki, həmin dövrdə mərkəzi Konyada yaranan
Qaramanoğulları bəyliyinin başçısı Mehmet bəyin 1277-ci ildə elan
etdiyi “Bundan sonra divanda, dərgahda, məclisdə və meydanda türk
dilindən başqa heç bir dildən istifadə edilməyəcəyi haqqında fərmanı
türk dilinin canlanmasına və xalq arasında geniş yayılaraq yeni inkişaf
mərhələsinə daxil olmasına zəmin hazırladı. Bunu türk dilinin yeni
inkişaf mərhələsi kimi də qiymətləndirmək olar. Məhz o dövrdən
başlayaraq türklərin, eləcə də bütün türk dünyasının məşhur söz ustaları
türk dilində əsərlər yazmağa başladılar. Yunus Əmrə, Xoca Dəhhani,
Əhməd Fəqih kimi ədəbi şəxsiyyətlərin yaradıcılığı bu mərhələnin
məhsuludur.
Osmanlı imperatorluğu dövründə də istifadə olunan dil türk, ərəb və
fars sözlərinin bol istifadə olunduğu imperatorluq dili idi. Bu dövrdə
türk dilinin bütün alınma sözlərə qapılarını açması nəticəsində şairlərin,
xüsusilə, nəsr sahəsində fars, ərəb mənşəli ifadə və sözlərə çox təsadüf
olunur. Bu dövrdə də Türk dili yenə ikinci plana atılmışdı. Həmin
dövrlərdə dilini sevən, ona hörmətlə yanaşan yaradıcı şəxsiyyətlərin
olmadığını da demək olmaz, belələri azlıq təşkil etsələr də, mövcud
idilər. Məsələn, Tatavlalı Məhrəmi və Ədirnəli Nazmi belələrindən
idilər.
6
XVII əsrdə yazılan əsərlər nəzm sahəsində sadə və aydın dili ifadə
etdikləri halda, nəsr sahəsində yazılan əsərlərdə həddindən artıq alınma
5
Mahmud K. Divanü Lûgat-it-Türk. Çeviren: Besim Atalay. Ankara: Türk Dil Kurumu
yayınları, TTK Basımevi, , 1985, Cilt 1, s. 6
6
Atsız H.N. 16. Asır Şairlerinden Edirneli Nazmî. İstanbul:Arkadaş,1934, s. 19
19
bədii idafə vasitələri və birləşmələrə - izafətlərə rast gəlmək olur.
Dəbdəbəli şeir janrında yazan şairlərdən ən tanınmışları Veysi və
Nərgiz idi. Xalqın anlamadığı ifadələrə və bəzəkli qəliblərə birinin
“Dur!” deməsi vacib idi. Həmin dövrlərdə dövrünün artıq məşhur
şairlərindən sayılan Nabi bir sıra əsərlərində şeirin sadə və anlaşıqlı
dildə yazılmasının vacibliyini vurğulamış, xalqın başa düşmədiyi
ifadələrin işlənməsini tənqid etmişdir.
Ey şi’r miyanında satan lafz-ı garibi,
Divan-ı gazel, nusha-i-kamus degüldür. (G. 167/8)
Beytin şərhinə zənnimizcə, ehtiyac yoxdur, çünki şair açıq-aydın
sadə dildə yazmağı təlqin edir.
7
Tədqiqat işinin bu bölməsində XVII-XVIII əsrlərdə dil sahəsində
milliliyin
dirçəlişi, türk dilinin istifadəsinin yayılması kimi
məsələlərdən bəhs olunur.
Məlumdur ki, ərəb və fars dillərində uzun heca olduğu halda, türk
dilinin, ümumilikdə isə türk dillərinin fonetik sistemində uzun saitlər və
hecalar yoxdur. Yalnız açıq və qapalı hecalar mövcuddur. Ümumiyyətlə
yeri gəlmişkən qeyd edək ki, türk dilləri dildə lakonikliyi, yığcamlığı,
az sözlə çox fikir ifadə etməyi sevən dillərdir. Bu mənada həmin
dillərdə, o cümlədən müasir türk dilində bugün də həmin proses
şəkilçilərin bir qisminin işlədilməməsi, bəzi sözlərdən istifadə
olunmamasında özünü göstərir.
Bu qədim dövrdə özünü “gel, git, var, kır, çık, in, koş, dur” kimi tək
hecalı cümlələr işlənmə tezliyi yüksək olmasında müşahidə olunurdu.
Qapalı və açıq hecalar qədim türk dilinin fonetik xüsusiyyətlərini əks
etdirirdi.
8
Türk dilində ərəb və fars dillərində olduğu kimi “kâfi”, “sâki”
şəklində uzun oxunan hecalar yox idi. Bununla yanaşı həm də ərəb və
fars mənşəli sözlərin türk dilində oxunuşu elə bu səbəbdən çətinlik
yaradırdı, çünki həmin dillərdə türk dilinə nəzərən sait səslərin miqdarı
azlıq təşkil edirdi. Türk dilindəki “ e,i,ö,ü,o,u” hərflərinin qarşılığı ərəb
və fars əlifbalarında“ أ” (əlif) idi və həmin hərfin üzərinə ərəb dilindəki
7
Kaplan M. Hayriyye-i Nâbî (inceleme-metin). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi
Yayınları1995, s. 55; Bilkan A.F. Nâbî Hikmet-Şâir-Tarih. Ankara: Akçağ,1998 , s.62.
8
Banarlı N.S. Türkçenin Sırları İstanbul : Kubbealtı, 1999, s. 9
20
üstün, əsrə, ötrə işarələri qoyulmaqla “ e,i,ö,ü,o,u” səslərinin
oxunulmasına çalışılsa da, çətinliklər qalmaqda idi.
Dilçilikdə ahəng qanunu adlandırdığımız fonetik qanun türk dilləri
üçün xüsusi səciyyə daşıyır. Bu qanun hətta Altay və Ural dillərininin
də bir qismində müşahidə olunmaqdadır.
9
Tahsin Banquoğlunun fikrincə “ bu qanun” kökdən və ya tarixdən
əvvəlki inkişaf dövrlərində ortaya çıxmışdır. Lakin dodaq ahəngi
qanunu isə dilin sonrakı inkişaf tarixində meydana gəlmişdir.
XIII-XV əsrlərdə yazılmış qədim Osmanlı mətnlərində dodaq
ahəngi olmadığı və sözlərin damaq ahəngi qanununa əsaslandığı
görülür. Yəni ilk hecadakı dodaqlanmayan saitləri (a, e, ı, i) ikinci
hecada yenə dodaqlanmayan saitlərdən biri (a, e, ı, i) izləməli olduğu
halda, dodaqlanan sait (u, ü) gəlmişdir: kapu, altun, başun, elün, sırtun,
dişün və s. Yenə ilk hecadakı dodaqlanan-açıq saitlərdən (o, ö) sonra
ikinci hecada ya dodaqlanmayan-açıq sait, (a, e) ya da dodaqlanan –
qapalı sait (u, ü) gəlməli olduğu halda, dodaqlanmayan-qapalı sait olan
ı, i gəlmişdir. Məsələn, kolik, gözi, tuzı, yuki və s.
Orta Osmanlı dövrü kimi məlum olan 1450-1840 illər arasında türk
dilinə ərəb və fars dillərindən bir çox söz keçmiş və yazı dilində istifadə
edilən ərəb əlifbası hərəkəsiz olaraq yazılmağa başlanmışdır. Təbii ki,
ərəb əlifabasındakı sait hərfin yetərsizliyindən irəli gələn bu hal danışıq
dilinə də təsir göstərmişdir. Tahsin Banquoğlunun fikrinə görə, yazılı
dildə dodaq ahənginin ortaya çıxması həmin qanunun XIX əsrin
əvvəlindən tətbiq edilməyə başlandığını göstərir.
10
Nabinin XVII əsrdə istifadə etdiyi türk mənşəli sözlərin əksəriyyəti
bugün də müasir türk dilində istifadə olunur. Araşdırmalardan həmin
sözlərin bir qisminin fonetik dəyişikliklərə, səs əvəzlənmələrinə məruz
qaldığı müşahidə olunur. Bir qismi isə heç bir dəyişiklik olmadan
dövrümüzə qədər gəlib çıxmışdır. Nə (ﮫﻧ ), başqa (ﺎﻘﺷﺄﺑ ), biraz (زاﺮﺑ )
şimdi ( indi) (ىﺪﻤﯿﺷ ), böyle ( belə) ( ﻮﺑ
ﭔ
ﮫﻟ
) və s.
Derdmend-i günehe har-ı rehün nafidür,
Ne kadar nafi ise hastaya niş-i fassad. (ND 22/120)
9
Aksan D. Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim. Ankara: TDK Yayınları,1988,
s. 51
10
Banguoğlu T.Türkçenin Grameri. Ankara : TDK Yayınları, 2004, s. 89