Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ
Yüklə 5,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
fonetik dəyişikliyə uğramış formasıdır. Bu sözün y e m şəklində işlənməsi isə Naxçıvan şivələrinə məxsus a səsinin e səsinə keçməsi hadisəsi ilə bağlıdır. Məlumdur ki, qədim zamanlarda şəhərlər və dövlətlər arasında rabitə əlaqəsi yaratmaq üçün əsas karvan və ticarət yolları üzərində poçt məntəqələri yaradılırmış. Hələ Hülakilor hakimiyyəti dövründə Qazan xanın fərmanına əsasən, bütün əsas yollarda hər 3 fərsəxdən bir (21 km) rabitə dayanacaqları-yamlar yaradıldı. Yamlara əmirlər təyin olundu və onlar lazımi qədər qulluqçularla və atlarla təmin olundu. Mühüm dövlət sənədləri və məktublar bir yamdan digərinə ötürülməklə ünvana çatdırılırdı [2,s.343]. Hazırda dilimizdə y a m sözü qasid anlamında işlənir. Qasid sözü «atla bir yerə məktub, əmr, xəbər aparıb gətirən şəxs; qasid, yamçı mə'nasmdadır» [1 ,s.416]. Çox ehtimal ki, Araz çayı boyunca uzanan karvan yolu üzərində
kimi fəaliyyət göstərən belə rabitə məntəqəsi sonralar daimi yaşayış məskəninə çevrilmiş və nəticədə Yamxana adı əmələ gəlmişdir. Yamxana yaşayış məntəqəsi kimi 1969-cu ilə qədər fəaliyyət göstərmiş və Araz su qovşağının tikintisi zamanı
kənd başqa
əraziyə Çeşməbasar. Babək rayonunda kənd adıdır. Bu adın Çeşmasara variantına ilk dəfə XIX əsr mənbələrində rast gəlinir [7,s. 184]. Ehtimal edirik ki, kəndin əsası da XVIII əsrin axırları və ya XIX əsrin əvvəllərində qoyulub, çünki XVIII əsrin əvvəllərində bu ada təsadüf olunnun. XIX əsrin əvvəllərində isə kənddə yaşayış olmayıb. «Bura Küzrrüt kəndinin əkin sahələri imiş» [7,s.l84]. Xalq yozumuna görə, Çeşməbasar «su basan yer» deməkdir. Ancaq bizim fikrimizcə, bu yozum özünə haqq qazandırmır, çünki kəndin ilkin adı Ç e şm ə sa ra olub və sonra tədricən bu adda sara sözü
komponenti ilə əvəzlənib. Düzdür, ifadənin
hissəsini qədim b a z a r tayfa adı ilə əlaqələndirmək mümkündür.Yəni, 1930-cu illərdə kəndin Çeşməbasar adı ilə yanaşı, həm də Çeşməbazar kimi 249
adlandırılması [ 12, s. 204] və kəndə yaxın ərazidə Qarğabazar yer adının olması da bu fikrə dəstək olur.Ancaq Çeşməbasar birləşməsinin tərəfləri arasında məna və məntiqi əlaqənin zəif olması bizdə belə güman yaradır ki, kənd adının düzgün variantı Çeşməsaradır. Çeşməsara fars mənşəli çe şm ə və
sa ra sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlib. Burada
«bulaq, dirilik bulağı, həyat bulağı, göz bəbəyi»,
isə çoxmənalı söz olub «xalis, saf», «dəvə», «sığırçın» mənalarında işlənir [6, s.744, 535].Göründüyü kimi, bu ad “saf su, saf bulaq, çoxlu çeşməsi, təmiz suyu olan yer”, “ətrafı dəvə, sığırçın yığnağı olan bulaq” anlamları bildirir və bütün məqamlarda bulaq, su ilə bağlı məna ifadə edir. Elə bu fikrə əsaslanıb güman edirik ki, vaxtilə ətraf zonalarda, xüsusilə də Çeşməbasara yaxın ərazidə “Naxçıvanın 7 verstliyində dağ çayının axarı boyunca “Naxşu- narqiz” adlı karbonat bulaqlara rast gəlinməsi”[ 10, s.20] və kəndin ərazisindən bulağın çıxması bu adın yaranmasına səbəb olub.Ona görə buraya “həyat bulağı”, “saf, göz bəbəyi kimi təmiz suyu olan yer” anlamı bildirən Çeşməsara adı verilib [3, s.71-72 ]. Bu adla bağlı belə bir ehtimal da inandırıcı görünür ki, kənd yol ayrıcında yerləşdiyindən buradakı bulağın başı daha çox sarbanların dayanacaq yeri olub.Ona görə də buraya Çeşməsara yəni “dəvə yığnağı olan çeşmə”, “dəvə bulağı- dəvəli bulaq” adı verilib. Naxçedəniz. Qədim yaşayış məntəqəsi olan bu kənd Babək rayonunun Pircuvar düzündə Əshabü-kəhf yolunun kənarında yerləşir. «Kənd XVIII əsrin 20-ci illərində Naxçıvan sancağının Sair Məvazi nahiyəsinə daxil olub və ildə 4411 ağca vergi verib» [10,s.98-99]. Hazırda belə kənd yoxdur, ancaq kəndin ərazisi el arasında N a x ış n ə r g iz kimi
tələffüz olunur. Naxçedəniz adı N a x ç və
d ən iz komponentlərindən ibarətdir. Bu haqda danışan mərhum akademik Z.Bünyadov yazır
ki, Naxçe-dəniz yaşayış məntəqəsinin yerini 250
müəyyənləşdirərkən maraqlı bir faktla qarşılaşdıq. «Naxçe- dəniz» adlı yaşayış məntəqəsi bu giınkü «Nəqşi-nərgiz» kəndinin ərazisinə təsadüf etdi. Keçən əsrin müəlliflərindən K.A.Nikitinin «Nəqşi-nərgiz» kəndi barəsində olan bir qeydi «dəniz» kəlməsinə bir aydınlıq gətirdi. O yazırdı ki, Naxçıvanın 7 verstliyində dağ çayının axarı boyunca «Naxşu- narqiz» adlı karbonat bulaqlara rast gəlmək olar. Görünür, osmanlıların «dəniz» kimi yazdıqları kəlimə «bulaq» mə’nasında, «naxçe» (bu sözü açmaqda doğrusu çətinlik çəkirik) sözü isə bəlkə «duzlu», «turş» anlamında işlənmişdir [10,s.20]. Göründüyü kimi, mərhum akademik Z.Bünyadov n a x ç ı sözünün açılmasında çətinlik olduğunu yazır və. bu adın mənşəyi ilə bağlı konkret fikir söyləmir. Bu da təbiidir, çünki
sözü hələlik şəffaflaşdırılmayıb.bu haqda son söz demək çətindir. Ancaq belə ehtimal edirik ki, Naxçe-dəniz adındakı
sözü ilə Naxçıvan sözündəki n a x ç
komponenti arasında bir yaxınlıq, eynilük özünü göstərir. Odur ki, hələlik sirrini bizə açmayan n a x ç söziinün mənşəyini bu torpaqda, bu ərazidə axtarmaq lazımdır [3, s.87]. Nuhdahan. Ordubad rayonunun indiki Gəmiqaya adlanan dağ zirvəsinin ətəklərində xarabalıqları bilinməyən, ancaq adı hafizələrdə və əfsanələrdə yaşayan qədim kənd adıdır.
Bu ad N u h və
d a b a n tərkib hissələrindən ibarətdir. Adın birinci tərəfi əfsanəvi Nuh peyğəmbərin adı ilə bağlıdır,
komponenti isə «dağın, qayanın dabanı», «dağ və qaya ayağının aşağı hissəsi», «dağın dibinə yaxın yer» [8,s.52], yakut, tuva, altay, özbək, qırğız [9,s.l68] və monqol dillərində isə «dağ aşırımı» anlamlarında işlənir [4.S.105]. Demək, belə güman etmək olar ki, Nuhdaban adı «Nuhun düşdüyü dağın aşağı hissəsi, dağın dibinə yaxın yer, dağ aşırımı» mə’nalarmda işlənir ki, bu da ərazinin relyef quruluşu, Gəmiqayanın yüksək zirvədə yerləşməsi ilə uyğun gəlir və 251
Yüklə 5,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|