Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ
Yüklə 5,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olan Naxçıvan çox qədim tarixə malikdir. Arxeoloji qazıntılar bir daha sübut edir ki, hələ eramızdan əvvəl burada yaşayış mövcud olmuşdur. Toponimlər uzun tarixi inkişaf yolu keçmiş müxtəlif dövrlərdə və müxtəlif şəraitdə formalaşmışdır. Odur ki, toponimlərin yaradılması tarixini Azərbaycan dilinin tarixi leksikasından ayrılıqda düşünmək olmaz. Tarixi, mədəniyyəti özündə əks etdirən Naxçıvan toponimləri haqqında ilk məlumatlara antik Yunan və Roma mənbələrində rast gəlmək olar. Məsələn, e.ə. VI-V əsrlərdə yaşamış Hekatey Miletski «Zemleopisanie» əsərində miki və dondar etnonimləri ilə yanaşı Araz və Girkan dənizi hidrönimləriııin (5, s.13) adını çəkir. V əsr erməni tarixçiləri Eqişe və Moisey Xorenası Alban toponimləri haqqında məlumat verərkən Naxçavan (Naxçıvan), Şərur düzü və s. kimi toponimlərin də adını qeyd edirlər (6, s.211). Naxçıvan toponimlərinin adı müəyyən mənbələrdə müxtəlif variantlarda qeyd olunur. Qevondda Naxçavan, K.Qandzaketsidə Naxiçevan, Y. Həməvi (XII-XIII əsr) və Həmdullah Qəzvinidə (XIII-XIV əsr) Naxçuvan, gürcü mənbələrində isə Naxiçevan variantlarında işlənir. Azərbaycan, onun tarixi, coğrafi relyefi, əhalisi və xüsusilə toponimləri haqqında ən geniş məlumatı ərəb mənbələri verir. IX-XIII əsr ərəb mənbələrində Nəşəva (Naxçıvan), Əlincə, Xalxal toponimlərinə rast gəlinir. Bunlar Naxçıvan toponimlərinin tədqiqinin ilkin riişeymləridir. Azərbaycan toponimiyası üçün
əsas tarixi
mənbələrdən biri də Abbasqulu ağa Bakıxanovun (1794- 1848) «Gülüstani-İrəm» əsəridir. Burada Azərbaycanın tarixi və toponimləri haqqında xeyli məlumat verilməklə yanaşı, Dağıstan xalqının da etnik tərkibi, tarixi, toponimləri barəsində məlumat tapmaq mümkündür (4, s. 18-46). Çox təəssüf hissi ilə demək istərdim ki, belə dəyərli bir əsərdə Naxçıvanla bağlı ətraflı məlumata rast gəlinmir. 243
• • Ümumiyyətlə, toponimlər də
daxil olmaqla
onomastika sahəsi Azərbaycan dilçiliyində 60-70-ci illərdən öyrənilməyə başlamışdır. Azərbaycan onoırıologiyası problemlərinə həsr olunmuş Respublika Elmi nəzəri
konfransları da (1986, 1988, 1990, 1992, 1994 və s.) bu illərdən sonraya təsadüf edir. 60-70-ci illərdə Azərbaycan toponimikası öz inkişafına yeni qədəm qoymuş və bu sahədə yeni-yeni məqalələr yazılaraq Naxçıvan toponimləri haqqında müəyyən
məlumatlar verilmişdir. Belə ki,
toponimika sahəsinin istiqamətləndirilməsində xüsusi xidməti olan A.Həsənov «Coğrafi adlarda tarixi izlər», «Dərəşam toponimi haqqında», Q.Qeybullayevlə birgə
işlədiyi «Naxçıvan MSSR-in bəzi oykonimləri haqqında» adlı məqalələrində Naxçıvanla bağlı toponimlərin tədqiqinin bünövrəsini qoymuş və bəzi yer adlarının linqvistik təhlilləri də verilmişdir. Azərbaycan tarixinin, dilinin yazıyaqədərki dövrü haqqında məqalə və monoqrafiyalar yazmış, toponimlərin, etnonimlərin öyrənüməsində xüsusi rolu olan etnoqraf- toponimist Q.Qeybullayev bu sahənin elmi
əsaslarla öyrənilməsində əvəzsizdir. Onun
«Naxçıvanın bəzi
oykonimləri» məqaləsi, rus dilində yazdığı «К этногенезу азербайджанцев», «Топонимия Азербайджана» adla kitabları Naxçıvan toponimlərinin də elmi şəkildə tədqiqində olduqca maraqlı və qiymətli mənbədir. Bu kitablarda toponimlərin təhlili ilə yanaşı, onların yarandığı zaman və məkan, yayıldığı ərazi, dil mənsubluğu və s. ali səviyyədə öz əksini tapmışdır. Toponimika son dövrlərdə bir sıra elmlərin, xüsusilə tarix, coğrafiya və dilçiliyin kəsişdiyi nöqtədə yaranan yeni bir elm sahəsi kimi çox tez inkişaf etdi və layiqli tədqiqatçılarını yetişdirdi. E’.u baxımdan A.Qurbanovun, M.V.Baharlının, A.Axundovun və s. adlarını qeyd edə bilərik. Afat Qurbanovun «Azərbaycan dilinin onomalo- giyası» adlı kitabı onomastikanın elmi-nəzəri problemlərinin şərhilə yanaşı, toponimləri, hidronimləri və s. sistemləşdirən 244
qiymətli bir tədqiqat əsəridir. Burada Naxçıvan MR-sı ərazisində mövcud olan onomastik vahidlərin bir qrupu da tədqiq olunmuşdur. A.Axundovun «Torpağın köksündə tarixin izləri», T.Əhmədovun «Azərbaycan toponimikasının əsaslan» kitabları, Q.Məşədiyevin, R.Israfılovun, Q.Cəfərovun elmi əsərləri Naxçıvan toponimlərinin tədqiqi üçün
əsas mənbələrdən sayıla bilər. Azərbaycan - oğuz türklərinin dəyərli xəzinəsi sayılan «Kitabi - Dədə Qorqud» dastanı toponimlərlə zəngin tarixi bir mənbədir. Bir çox alimlər bıı dastanı tədqiq edərək araşdırmalar aparmışlar. Naxçıvan toponimiyası üçün bu araşdırmalardan ən əhəmiyyətlisi S.Babayevin «Naxçıvanda «Kitabi - Dədə Qorqud» toponimləri» adlı monoqrafiyasıdır. Alim burada olan toponimləri araşdıraraq dastanda yazılan hadisələrin Naxçıvan ərazisi ilə sıx surətdə bağlı olduğunu sübuta yetirmişdir. S.Babayev «Salur Qazanın evinin yağmalandığı boy» hissəsində Naxçıvanla bağlı Qaraçuğ, Qara Dərə - (Culfa), Qapılı Dərbənd (Şərur), Altuntaxt (Babək)
toponimlərini «Bamsı Beyrək boyu» bölməsində Dana Sazı (Şərur) (2, s.43) sonra isə bir çox toponim (Dərəşam, Əlincə, Köksü, gözəl, Salaxan qayası və s.) haqqında geniş mülahizələr vermişdir. Xüsusilə qeyd etmək istərdim ki, mənfur qonşuların ərazi iddialarını puça çıxarmaq üçün ən gözəl vasitələrdən biri, məncə, bu kitabla tanış olmaqdır. Çünki alim buradakı toponimlərin coğrafi xəritəsini elə gözəl izah etmişdir ki, Naxçıvanın oğuz türklərinin yaşayış məskəni olmalarına şübhə etmək qeyri- mümkündür. Qeyd etmək lazımdır ki, son dövrlərdə Naxçıvan toponimləri haqqında elmi əsər və məqalələrin sayı getdikcə artmışdır. Bu sahədə aparılan tədqiqat işləri Q.Budaqovanm, Ş.Cəmşidovun, V.Əliyevin, A.Qasımovun, A.Rəhimovun, • • /
I.Hüseynovun, A.Bağırovun, I.Bayramovun, Q. M ahmu dovun, Ü.Mirzəyevanm, F.Rzayevin elmi məqalələrində öz əksini tapmışdır. Q.Budaqovanm «Naxçıvan MR 245
Yüklə 5,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|