Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ
Yüklə 5,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
ən çox iştirak edən, bəzən də ziddiyətli təsvir olunan tarixi
şəxsiyyətlərdəndir. Çox
nağıllarda bu
tarixi şəxsiyyət ədalətinə görə «cənnətməkan» adlandırılsa da, bəzi nağıllarda zülmkar, ədalətsiz şah kimi verilmişdir. Xatırlayaq ki, «bu
adamın Azərbaycan-Iran tarixində oynamış olduğu rol məlumdur. Səfəvi dövlətinin ikinci mərhələsinin ilk hökmdarı olan Şah Abbasın Azərbaycana münasibəti və bu münasibətin aqibəti də bəllidir. Şifahi ədəbiyyatımızda çox geniş yer tu:an bu adam gah tamamilə mənfi, gah tamamilə müsbət bir şah kimi təsvir edilib. Onlarca nağıl, əfsanə və rəvayətlərdə o, xeyirxah, ədalətli bir şah, mürşid, cənnətməkan kimi tərənnüm edilir» (3, s. 247). Bəzi nağıllarda isə «Şah Abbas cənnətməkan, tərəziyə vurdu təkan,iki qoz,bir girdəkan» deyə lağa-məsxərəyə qoyulursa da,«lakin ehtiraf etmək lazımdır ki, onun adilliyi, xeyirxahlığı daha üstün, daha qüvvətlidir» (3,s.247). «Ümumiyyətlə, nağıllardakı Şah Abbas surətinə daha çox xalqın arzu və istəklərinin təcəssümü kimi baxırıq» (4, s. 264). Deyilənləri ümumiləşdirsək, bir daha
qənaətə gəlirik ki, nağıllarda Şah Abbasa münasibət daha çox müsbətdir. Bu, həm də xalqın «ədalətli şah» arzusundan irəli gəlib. Eləcə də bu müsbət münasibətin orta əsrlər şəraitilə səsləşən tarixi kökləri, məqamları da az deyil. Bunlar aşağıdakı məsələlərlə daha çox bağlıdır. 1. İran-Osmanlı müharibələrində Şah
Abbasın siyasi
məqsədlər üçün «quruculuq» işləri aparmaqla xalqı öz tərəfinə çəkə bilməsi, əhalinin kasıb təbəqəsinə müəyyən dərəcədə diqqət yetirməsi. 2. Şah Abbasın xalq kütlələri arasında şiəliyi təbliğ etməsi. Bizcə, bunlarla yanaşı ordubadlı Hatəm bəyin Şah Abbas sarayında baş vəzir vəzifəsini tutması da, bu məsələyə müsbət təsirini göstərmişdir. Bunun üçün tarixə bir də nəzər salmaq kifayətdir. 231
Səfəvilər hakimiyyəti illərində şiəliyin təbliğ olunduğu yerlərdən biri Naxçıvan regionu, xüsusən onun Ordubad şəhəri olmuşdur. Şah Abbas 1606-1607-ci illərdə Azərbaycanı Osmanlı dövlətindən geri aldıqdan sonra Ordubad şəhərinin şiəlik tərəfdarı olduğunu və Səfəviləri müdafiə etdiyini nəzərə alaraq, onu «xəzinəyə verilən bütün vergilərdən azad etmişdir. Belə görünür
ki, Hatəmbəy Ordubadinin o zaman şahın birinci naziri olması burada az rol oynamamışdır» ( 5, s.291 ). Göstə rilən bu tarixi şərait xalq yaradıcılığına təsir göstərmiş, öz növbəsində müəyyən motiv və süjetlərin yaranmasına zəmin yaratmışdır. Bəzi tarixi izlər isə nağıl süjetləri da xilində ərimiş və dəyişmişdir. Şah Abbasla bağlı nağıllarda vəzir Allahverdi xan da çox iştirak edən surətdir. «O, çox zaman Şah Abbas la birlikdə rəiyyətin «qeydinə qalan», «dərdinə şərik olan» bir adam kimi təsvir edilir. Onlarca nağıl göstərmək olar ki, şah və vəzir hər həftə şəhərbəşəhər ölkəni gəzir, əha linin necə yaşadığını, nə ilə məşğul olduğunu öyrə- nirlər»(6,s.84). Nağıllara görə, Allahverdi xan xalq kütlələri arasın dan çıxmış bir adamdır. Bunu «Həsən Qaranın nağılı» da göstərir (7, s. 95). Lakin onun tarixi sima oluğunu tək nağıllar deyil, tarixi mənbələr də təsdiq edir. Mərhum folklorşünas alim N.Seyidov belə mənbələrə əsaslanıb yazırdı ki, Şah Abbas yaxşı xidmət göstərən aşağı təbə qəyə mənsub insanlardan əmirlər təyin edirdi. Belələ rindən biri də şahın ən yaxşı sərkərdələrindən Allahverdi xan idi ( 6, s. 92). Göründüyü kimi, nağıllarda sevilən və təriflənən vəzir Allahverdi xanın folklorumuzda geniş yer tutması əsassız deyildir. Bu obraz da tarixi mühitdəki xeyirxah işlərinə görə, nağıllarda öz müsbət
bədii formasını tapmışdır. Vəzir Allahverdi xanın iştirak etdiyi nağıllar xalqımızın yüksək əxlaqi-mənəvi dəyərlərinə söykənməsilə də fərqlənir. 232
Beləliklə, demək olar ki, haqqında bəhs olunan nağılların kökləri Səfəvilər dövrü, daha çox isə Şah Abbas hakimiyyəti illərilə bağlıdır. Təbii ki, bu nağıllarda tarixi mühitin izləri olduğu kimi yox, daha çox bədii dona bürünmüş şəkildə yaşayır. Ədəbiyyat: 1. Əfəndiyev P. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı, Bakı, Maarif, 1981. 2. Azərbaycan folkloru antologiyası, Naxçıvan folkloru, Bakı, Sabah, 1994. 3. Təhmasib M. Azərbaycan xalq dastanları (orta əsrlər), Bakı, Elm, 1972. 4. Vəliyev V. A 2 :ərbaycan folkloru, Bakı, Maarif, 1985. 5. Azərbaycan tarixi, 1 cild. Bakı, Azərb.SSR EA nəşriyyatı, 1961.
6. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər, Bakı, Azərb.SSR EA nəşriyyatı, 1961. 7. Azərbaycan nağılları, ITI cild. Bakı, Azərb. SSR EA
nəşriyyatı, 1949 FIRU D IN R Z A Y E V A M E A Naxçıvan Bölməsinin İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat inatitntu 4 a
a
a > « , f ^
. • « • ’ *
NAXÇIVAN VƏ ONUN ƏTRAF BÖLGƏLƏRİNDƏ QƏDİM SAK TÜRKLƏRİ ■ « 4
. 2 Ş
* Л щ
4 Hələ e.ə. birinci əsrdə yəhudi İosif Flavi qədim əfsanə və əsatirlərə istinadən,1 əski qaynaqların məlumatlarına əsaslanaraq Naxçıvan ərazisini bəşər nəslinin ilk beşiyi adalandırırdı.2 Ərazidə aparılmış çoxsaylı qazıntıların elmi nəticələri, tədqiqat işlərinin yekunu ilk insan məskənlərindən olan bu ərazinin dövlətçilik tarixini haqlı olaraq e.ə. Ill min illiyə aid edir.
Yüklə 5,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|