Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ
Yüklə 5,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
Kəndin mollası bir dəfə Məhərrəm əminin qabağını kəsib deyir: - Məhərrəm kişi , üç manat ver, dədənə quran oxuyum, göndərim cənnətə. Məhərrəm əmi dinməz- söyləməz pulu çıxarıb verir. Bir müddət keçəndən sonra Molla yenə Məhərrəm əmidən üç manat istəyir ki, yasin oxuyub atasını cənnətə göndərsin. Məhərrəm əmi özünü saxlaya bilməyib, bu dəfə gülə- gülə deyir: - Molla, dədəm cənnətdə nə günah işlətdi ki, oradan çıxardırlar ? 4 Nəzərdən keçirilən lətifələrdə dini ehkamlara qarşı çıxmış, mürtəce din xadimlərinə, rühanilərə xas səciyyəvi keyfiyyətlər də sənətkarlıqla ifşa olunmuşdur. Lətifələr quruluş, kompozisiya cəhətdən tezis, antitezis, nəticədən və ya sübutdan ibarət olur. Lətifələrdə irəli sürülən tezis və onun əksi olan antitezis nəticəni doğurur, estetik idealı sübuta yetirir. Bu baxımdan təzad lətifə janrının meyarıdır. Təzadsız lətifə yoxdur. Lətifə janrında konkretlik, yığcamlıq, az sözlə geniş mənalı fikir söyləmək və məqsədəuyğun hərəkət etmək əsas şərtlərdəndir. Lətifələrin dili sadə ümumxalq dilidir. Şifahi ədəbiyyatımızın digər növləri kimi onun da əsasını canlı xalq danışığı təşkil edir. Lətifələrdə uzunçuluq, sözçülük, artıq ifadə yoxdur. Bədiilik, canlılıq, səlislik, yığcamlılıq, aydınlıq, konkretlik, şirinlik lətifə dilinin əsas xüsusiyyətlərindəndir. Lətifələrin dili obrazlıdır. Bu dil vasitəsilə hər bir tipin daxili aləmi, psixologiyası aşkara çıxır. Xalq dilinin bütün incəlikləri lətifələrdə özünə yer tapır. Lətifələrdə poetik güc, incə yumor, hikmətli fikir, məntiqi nəticə və tənqidlə səciyyələnir. Ə d ə b i y y a t : 1.
Azərbaycan folkloru antologiyası. Naxçıvan folkloru. Bakı, “Sabah”, 1994, s.256-257 228
2. Nümunə 2004-cü ildə Ordubad rayonunun Əylis kənd sakini Əliyeva Zərifə Hüseyn qızından qeyd alınıb. 3. İbrahimov İ. Atalar sözü və məsəllər. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər. Bakı, Azərbaycan Elmlər Akademiyası nəşriyyatı, 1961, s. 141 4. Azərbaycan folkloru antolgiyası. Naxçıvan folkloru. Ba kı, “Sabah”, 1994,s.259
BƏZİ NAĞILLARIN TARİXİ KÖKLƏRİ % Toplama və çap materialları göstərir ki, nağıl Naxçıvan regionunda yayılmış şifahi xalq yaradıcılığı nü munələrindən biridir. Bunlar arasında tarixi köklərə mA- lik olan nağıllar az deyil. Xalq belə nağıllarda, bir çox məşhur hökmdarların adlarını çəkmiş, onların həyat və fəaliyyətinə dair özünəməxsus mülahizələrini bədii formA- da ifadə etməyə çalışmışdır (1, s. 121). Belələrinə Şah Ab basla bağlı nağıllar daha yaxşı nümunədir. «Şah Abbasla kəndçi qızı» nağılı da bu qəbildəndir (2, s. 197-202). Nağılın qısa süjetinə görə, kəndli qızı atasının rast gəldiyi dərvişlərin- Şah Abbasla vəzir Allahverdi xanın ağıllı adamlar olduğunu hiss (idib onları evə qonaq dəvət edir. Qızm da ağıllı olduğunu görən Şah Abbas kəbin kəsdirib onunla evlənir. Az sonra şah, adı üstündə
yazılmış bazubəndini qıza verib İsfahana dönür. Şah Abbasın qızdan olan oğlu 18 yaşma çatdıqda İsfahana gedir, bir dükan açıb işləyir. Allahverdi xanın qızı oğlanı sevir, gizli yolla onunla görüşür. Məsələdən xəbər tutan Şah Abbas şahlığı üç günlüyə Allahverdi xana verir. Vəzir qızı da, oğlanı da ölümə məhkum edir. Oğlanın qolundakı bazubənddən onun şahın oğlu olduğu məlum olduqda hökm ləğv edilib, hər iki gənc evləndirilir. 229
«Qızıl təsbeh» (2, s. 98-103) nağılında da Şah Abbas rəiyyət qayğısına qalan şah kimi təsvir olunur. Şah qızıl təsbehini pul və azuqə ilə birlikdə bir ailəyə bağışlayır. Qızıl təsbehi zorla bir cühud həmin ailənin əlindən aldıqda şah təqsirkar yəhudini cəzalandırır. Hər iki nağılda xalqın Şah Abbasa dərin hüsn- rəğbəti ifadə olunur. w «Şahın tədbiri» nağılında da Şah Abbas müsbət təsvir olunur. Şahın qonaq qaldığı evdə bir oğlan uşağı dünyaya gəlir. Bəxt və tale yazan mələklərin söhbətindən məlum olur ki, uşağı 15 yaşında ilan çalıb öldürəcək. Bundan narahat olan şah uşağı ailəsilə birlikdə saraya köçürüb mühafizə şəraitində saxladır. Lakin deyilmiş anda ananın saçları ilan olub uşağı çalıb öldürür. Nəticədə məyus olmuş
şah «olacağa çarə yoxdur», «ölüm və qəza- qədərin qarşısını almaq olmaz» qənaətinə gəlir. Naxçıvan regionunda belə nağıllara az təsadüf olunmur. Bunların hamısından bir yazıda danışmaq imkan xaricindədir. Sonuncu nağılla bağlı onu qeyd edək ki,
nağıldakı «ölümə
qarşı çıxmaq» , yəni ölməzlik uğrunda mübarizə arxaik motiv olmaqla din, şəriətlə yox, şifahi xalq yaradıcılığı ilə bağlıdır. Məlum olduğu kimi, Makedoniyalı İsgəndər də bir çox nağıl və əfsanələrdə «abi-həyat» suyunu içmək məqsədilə qaranlıq dünyaya səfər etsə də, məqsədinə nail ola bilmir. Çünki xalq ədəbiyyatında yaşayan
motivə görə,
ölməzlik adi
insanlara yox, tanrı və ərənlərə məxsusdur. Ölümün çarəsizliyi tarixən insanları düşündürən məsələ olub.
Sehirli nağıllarda olduğu kimi, tarixi nağıllarda da bu motivə tez-tez təsadüf olunur. «Şahın tədbiri» nağılında buna qismən orta əsrlər şəraitinə uyğunlaşdırılmış şəkildə rast gəlirik. «Birinə 100 tümən, birinə 100 çubuq», «Ağıllı gəlin» nağıllarında da demək olar ki, Şah Abbas müsbət planda verilmişdir. Qeyd edək ki, Şah Abbas nağıllarda 230
Yüklə 5,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|