Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ
Yüklə 5,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Lotubaşı, sən qovun ver, mən sənə bir xeyirli yer deyim.
Lotubaşı dedi: - O necə yerdir? Keçəl dedi: - Təbriz şəhərində Məmməd söydəgər deyilən biri vardı. O, bu günlərdə vəfat edibdir. Oğlu Rəsul atasının var- yoxunu ehsan verib, fəqir-füqəraya paylayır. Lotubaşı keçəlin qovununu verdi və yoldaşlarına dedi: -Uşaqlar, padşahın xəzinəsindən bizə bir şey çıxmaz, kim bilir, bəlkə birimiz tutularıq,amma Təbrizə gedib Rəsulu aldadıb, onun var-yoxunu hiylə ilə ələ keçirə bilərik» (1-167, 168). Göründüyü kimi, keçəlin öz qovununun qaytarılması üçün irəli sürdüyü şərt bəd əməl törətməyə yönəlmişdir. Keçəl öz psixologiyasına və təbiətinə tamamilə uyğun olan, nağıllardan və dastanlardan tanıdığımız bəzi keçəllərin gördüyü əməllərlə üst-üstə düşən bir addım atır. Beləliklə, keçəlin şərti ödənilir, lakin Aşıq Qərib ciddi bir ziyan çəkir. Var- yoxu lotubaşı və onun yoldaşları tərəfindən əlindən alınır. «Tahir-Zöhrə» dastanında əsas hadisələrin ciddi axara düşüb hərəkət etdiyi bir məqamda isə ölümlə bağlı şərt irəli sürülür:
«Hatəm Sultan o saat bir car çəkdirdi ki, hər kəs Tahir Mirzənin başını mənə gətirsə, onu dünya malına qəni eliyəcəyəm» (1-36). Aydın olur ki, baş qəhrəmana qarşı yönəldilmiş şərt onun başını, yəni ölümünü tələb edir. Hatəm Sultan öz xislətinə, cəlladlıq təbiətinə uyğun olan şərt irəli sürür. Əslində bu şərt Hatəm Sultanla Tahir Mirzənin xarakterləri nə və əməllərinə görə bir-birlərinə daban-dabana zidd adam lar olduğunu sübuta yetirir. Dastanın sonunda isə Tahir M ir zənin başını istəyən Hatəm Sultanın şərtinin əksinə olaraq, Hatəm Sultan Tahirin xəncəri ilə öldürülür. 216
Bütün bu deyilənlər göstərir ki, Azərbaycan məhəbbət dastanlarında çox ciddi yer tutan şərt amili dastanların strukturunda əhəmiyyətli bədii fiqur rolunu oynayır. Obrazlar tərəfindən irəli sürülən şərtlər bir tərəfdən dastanın daha oxunaqlı olmasına, oxucu ilə dastan arasında ünsiyyətə şərait yaradırsa, digər tərəfdən də obrazların özlərinin xarakterlərinin açılmasına köməklik göstərir. Bu mənada məhəbbət dastanlarmdakı şərt amilinə ikinci dərəcəli fakt kimi baxmaq olmaz. Şərt amili Azərbaycan məhəbbət dastanlarının poetika sisteminin mühüm cəhətlərindən biridir. Onlar bu dastanların spesifikliyini sübut edir, dastan poetikasının daha geniş planda öyrənilməsinə şərait yaradır. Ədəbiyyat: 1. Azərbaycan məhəbbət dastanları. Bakı, «Elm», 1979.
BƏDİİ DÜNYANIN BUTALI ŞEYX SƏNANI "Şəbi - hicran" naləsindən, "yanar canın", "qan tökən çeşmi giryanın" əfqanından keçən sevda yolları "Feyləsııfanə ruhlu" aşiqləri adi dünyadan bədii dünyaya gətirib: başlarında eşq havası, dillərində yanıqlı bir eşq duası: " Səni mənə buta verdi yaradan"... Məhəbbət dastanlarının "alın yazısı" kimi yaradanın əli ilə verilib aşiqlərin dünyasını "həqq nurunda" sehrləyən butanın, milli mədəniyyətin, milli eposun öz faktı olaraq, folklor stixiyasmdan görünən missiyasını, elə deyəsən, dərgahın qanunları müəyyənləşdirib. "Haqqa aşiqlik butadan başlanır. Nə qədər ki, buta yoxdur, haqq aşiqi yoxdur" (1, s.58). Butadan - haqq aşiqliyi statusundan sonra bədii dünyada "giıli ruxsarə qarşı 217
gözündən qanlı su axanların" cövri - cəfa adlı dövranı başlanır - dövranın əzəməti aşiqin çəkdiyi dərdin siqlətindən görünür, dərd böyüdükcə ucalıq aliləşir. "Abbasın Gülgəzə çatmaq üçün şaha, Kərəmin Əsliyə çatmaq üçün keşiş və keşişlərə, Qurbaninin vəzirə, xana, hətta Pərinin öz qardaşı Tapdığa, Tahirin öz əmisi Hatəm Sultana, Şah ismayılın öz doğma atası Aslan şaha qarşı mübarizəsi fərdi, şəxsi səadət uğrunda aparılan mübarizə çərçivəsindən çıxaraq onlarla, yüzlərlə Kərəmin, Abbasın və başqalarının mübarizəsi kimi səslənməkdədir" (2,s.64-65). Hüseyn Cavidin Şeyx Sənanı "mənəvi eşqin, qüdsi məhəbbətin canlı heykəli olan Xumara" (3, s. 112) "uçalım, haqqa doğru, gəl uçalım" - deyəndə, Abbas, Kərəm kimi canında, ruhunda butalı aləmin əhvalı vardı, "eşq üçün əvət bayılan bu əhli - halın" gözləri yazılı ədəbiyyatdan ilkinliyə - dastan dünyasına dikilmişdi. "Öz poetik duyğuları müstəvisində Cavid əfəndi Şeyx Sənanı peyğəmbər dərəcəsinə qədər ucaldar" (4, s. 162) - son vaxtların qənaətlərindən biridir bu; ideoloji tələblərin məngənəsində Şeyx Sənan ədəbi - tənqidin gözünə başqa cür də görünmüşdü: "Əsərin ən güclü tərəfi dinə, müsəlman ehkamına, eşq və məhəbbət əsarətinə qarşı çıxmaqdır" (5, s.292). "Onu
əhatə edən
Şeyx Mərvanlaı* mühitinə sığmazlığından" (6, s.8) Şeyx Sənan mühiti yaranır, məlum səbəblərə görə də bu ağrılı - əzablı doğuluş o dövrün tənqidinin gözünə ancaq "dinə, müsəlman ehkamına qarşı mübarizə" kimi görünür. Bizcə, Şeyx Sənanı bədii dünyaya gətirib, onun mühitini əbədi bərqərar dəyən məqsədin kökü daha dərindədir. "Şeyx Sənan" həm də və bəlkə də daha artıq insanın azad sevgi, azad fikir dünyası xüsusundakı romantik arzularını ürəkdən tərənnüm edən şairanə eşq dastanıdır" (3, s. 121-122). 218
Yüklə 5,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|