Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ
Yüklə 5,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
M Ə H SƏ T İ İSM A YIL m AM E a \ Naxçıvan Bölməsinin incəsənət, Dil və Ədəbiyyat institutu ƏFSANƏLƏRDƏ MİFİK İNAMIN TƏZAHÜRÜ Uzaq məsafə və ayrılıqda yaşayan türk topluluqlarının ümumi bir fikir, yaradıcılıq anlayışında birləşməsi onu göstərir ki, zaman və məkan insanın mənsub olduğu genetik əlaqələri poza bilmir. Bizi keçmişimizdən ayıran illər və əsrlərdir. Yaxud uzun illərin zaman ayrılığında vətənin bir parçasından qopmuşuq deyə
bilərik. Bu
qopmalar, parçalanmalar soy yaddaşını silmir, əksinə nəinki ümumxalq yaradıcılığında, həmçinin şəxsi anlayışda da formalaşa bilir. Yaşanan müasirlik keçmişlə bu gün arasında mümkün olmayan keçilməzlik görüntüsü, bir ilğım kimi görünür. Amma zaman və məkanlar fərqli olsa da yaşayan və var olan köklü mədəniyyətdir. Bu mədəniyyət xalqın adi həyat tərzi, günlük yaşayışında əks olunur və ailələrdə kök salaraq cəmiyyətin yaşayış özülünü təşkil edir. Gen yaddaşından hazırda yaşadığı müasirliyə, sabaha daşınır. Məlum olunduğu kimi inancda qurd müqəddəsdir. Yəni xilasedici, qurtuluş rəmzi, türk oğlunun hamisi, yol göstərənidir. Qurda müqəddəs simvolik baxışın bariz nümunəsi kimi Azərbaycan folklor nümünələrindən olan əfsanələri göstərə bilərik. Əfsanəyə görə, Nuhun gəmisindən kimsəsiz, tənha cəzirəyə düşən Türk atasının məsləhətilə özü üçün bir qoyun və qoç götürür. Heyvanlar o qədər artıb çoxalır ki, adada yeməyə heç nə tapılmır. Çarəsiz qalan Türkü qurd xilas edir. Heyvanların parçalanaraq yeyildiyini görəndə Türk gecəni yatmayıb güdür və boz qurdla qarşılaşır. Türk baxır ki, bozqurdun getdiyi yolda su heç topuğa da qalxmır. Türk boz qurdu izləməklə adadan çıxış yolu tapır . Əfsanəyə görə, türk öz nəslindən olanlara boz qurd bizim xilaskarımızdır, şəklin bayraqlara çəkin, çətinliyə düşsəniz boz qurdu köməyə çağırın öyüdünü verir ( l,s.42,43). B.Ögəl ‘
222 qurdu türk mifologiyasının ən önəmli müqəddəs simvolu adlandıraraq qeyd edir; «Kurt başlı sancaklar, Göktürk devletinin yıkılışından sonra da unutulmamış ve Çin İmparatorları, mesela Türgeş’ler gibi Türk kavimlerine Kağanlık ünvanları verecekleri zaman, kurt başlı bir bayrakla bir davul vermeği de unutmamışlardı» (3,s.40). Demək əfsanə inanclarla yanaşı Göytürklərin hakimiyyətinin keçmişdə mövcud olan dövlətçilik ənənəsini özündə əks etdirir. Bu baxımdan digər bir əfsanənin də süjet xətti maraq doğurur. Əfsanədə deyilir ki, bir tayfa varmış və tayfanın başçısı sonsuzmuş. Xeyli nəzir - niyazdan sonra tayfa başçısının bir şikəst oğlu dünyaya gəlir. Günlərin bir günü düşmənlər hücum edir və tayfanın kişilərini öldürür, qalan larını əsir edib aparırlar. Kimsəsiz qalan uşağı dişi canavar südü ilə bəsləyərək böyüdür. Oğlan, igidliyin sorağını eşidərək onu öldürməyə gələn düşmənlərinə qarşı ana qurdla birlikdə döyüşür və əsir düşmüş tayfasını xilas edərək öz • •
torpağına gəlir və tayfanın başçısı seçilir (2,s.92,93). Ümu miyyətlə, qəhrəmanlığa görə seçilmə sayılma dünya folklor nümunələrində bilinən spesfıklikdir. Əfsanədə seçilən qəhrə man yüksək soya mənsubdur. Bu mənsııbluq qəhərəmanlığa aparan yoldur. Başlanğıcda şikəstlik və çarəsizlik qeyri adi qüvvənin köməyi ilə dəf edilir. Bu sadə bir himayədarlıq yox, güclü təlimə əsaslanan sistemlə mümkün olur. Əfsanədə qurd ana - himayəçi rolunu oynayır. Əslində analıq burada rəmzi məna daşıyır. Demək gələcək qəhrəmanın, etnik xilaskarın Kök - Güc qaynağının bəşər deyil, xalqın mifoloji təvək- kiiründə formalaşdırdığı böri-qurddur. Məlum olduğu kimi Azərbaycan folklor nümünələrinin əkssəriyyətində qəhrə manın güc qaynağı, dirçəlişi, qeyri-adi güclərlə əlaqələndirilir. Təsadüfi deyil ki, xalq arasında igid qorxmaz pəhləvanlar «şir südü», «aslan südü əmib». cəsarətli cəsur adamlara, «elə bil qurd ürəyi yeyib» ifadələri işlənir. Sadaladıqlarımız vəhşi təbiətin insan ruhunda təzahürü kimi başa düşünülmür. Belə ki, müqəddəs sayılan qurda da ikili baxış mövcuddur. 223
Folklor nümunələrində qurd donu başına düşən insanlar vəhşiləşir, adam yeyir, yaxud adamcıla çevrilir. Mifik inamlara görə qurd yağı insanlar arasına düşmənçilik, ədavət salır. Bu çevrilmələrdən ən çox xalq arasında yayılan qurd
Şərəbanı, qurd Zalxa adı ilə bilinir. Bir baxışa görə isə «qurd kəsən bıçaq qınından çıxmaz. Çünki qurdu kəsmək günahdı.r»(l,s.l59). Bu əski insanın mifoloji yaradıcılığı və dünyanın dərki ilə bağlı məsələdir. Mifoloji əfsanələrdən birində deyilir ki, çoban iki qurdun gəldiyini görüb qorxudan ağaca çıxır. Qurdlar acımış, onlar uluyur, Allah onlara yemək göndərir. Qurdlar yeməyi üç yerə bölür. İkisini yeyib, üçüncünü çobana saxlayıb gedirlər. Əfsanədə bir çox mətləblərlə yanaşı qurdun tanrıya yaxınlığı, insanoğlunun mənəvi yardımçısı ilə kod əlaqə izah olunur. Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, Tuba türkləri də göy qurda söylədikləri alqış və dualarında «tanrının xəbərçisi qurd» sözlərini işlədərək deyirlər: «Yücelerdeki (üstü) Tanrıdan emir getirenim (çarlıktım)! Yedi gün yemek yemedim!..Tanrının yakını (kayırazı)! Gök Börü erenim Kayra-Haıı! Ağzını burnunu yalayan! Boz kurdum (Kuu Pörüm)!..»(4,s.l26). Qurd əfsanələri dastan yaddaşında da öz orijinal üslubunu qoruyub saxlayır. «Boz qurd» dastanına görə qurd yox olmaq təhlükəsinə düşən göy türklərin dirilib çoxal masına səbəbkar, «Ərgənəkon» dastanında isə xilaskardır. Hər tərəfdən dağlarla çevrəli Ərgənəkonda 400 il qalaraq çoxalan türk yaşadığı bu yerlərə sığmır. Çıxışı üçün yollar arayır və qurdun çıxdığı yerdə dəmir mədəni olduğunu görür. Türk müqəddəs dəmirçilik sənətinin köməyilə dağların arasındakı dəmir mədənini əridərək çıxış yolu açır. Dastanda göy türklərin başçısının adı bozqurd adlanmaqdadır. Dastanda deyilir: «Ərgənəkondan çıxdıqları zaman göy türklərin başçısı Qıyan soyundan Börtə Çönə (monqolca bozqurd) idi» (4,s.l24). «Oğuz xaqan» dastanında göy rəngli qıırd Oğuz xaqanın qələbə simvoludur. Göy rəngli qurd Oğuz xaqanın çadrma göydən göy şüanın içində gəlir. Burada qurdun
224 Yüklə 5,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|