Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ
Yüklə 5,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
yerinə yetirəcəyi məqsəd, göründüyü kimi xilaskarlıq funksiyasından daha çox Göy tanrının istəyi ilə Oğuz xa qanı, türk ulusunun yüksəlişi istiqamətinə yönləndirməkdir. Özbəkistanın qədim Əfrasiyab şəhərində bir tapıntı üzərin dəki şəkil də bu baxımdan maraqlıdır. Quyruğu buta olan qurd qanadlı təsvir olunmuşdur. Əlbəttə, qanadlı qurd təsviri göylə əlaqə deməkdir. M.Seyidovun fikrincə : « qurd inama görə kainatın yaradıcısı günəşin bəliı*tisidir»(4, s.46). Fikrimizcə, inanclar, ilkin təsəvvürlər, mifik düşüncələr dərin kök salaraq əfsanələşir. Kök qaynaq olan şifahi yaddaş - əfsanələrdən, yazılı tarixin özü olan dastan yaddaşına f
m
•• koçur. Qurd motivi bədii ədəbiyyatda C.Londonun yaradı cılığında, Ç.Ayıtmatovun «Qiyamət» romanında da geniş təsvir olunmuşdur. Ə d ə b i y y a t : 1. Azərbaycan mifoloji mətnləri.Bakı, Elm, 1988 2. Azərbaycan folkloru antologiyası. Naxçıvan folkloru. Bakı, Sabah, 1994 3. Ögəl Bahaəddin.Türk mifologiyası. I- cild. TTKB- Ankara, 1993 4. Ögəl Bahaəddin.Türk mifologiyası.IJ- cild.TTKB- Ankara, 1993 5. Rəfik Özdəlc. Türkün qızıl kitabı. Bakı. Yazıçı, 1992 6. Seyidov M.M. «Qızıl döyüşçü»nün taleyi. Bakı, Gənclik, 1984 N A Z İR Ə ƏSGƏROVA Ф
Dil və Ədəbiyyat İnstitutu NAXÇIVAN LƏTİFƏLƏRİ VƏ ONLARIN İDEYA-BƏDİİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ Azərbaycan folklorunda lətifə janrı qədim tarixə malikdir. Lətifələr müxtəlif dövrlərdə, müxtəlif şəxslərin adları ilə əlaqələndirilmişdir. Bəzən bir şəxsin adı yaddan çıxmış lətifə, digər bir şəxsin adma bağlanmış və yaşamışdır. 225
Şifahi xalq ədəbiyyatında lətifəsi olmayan, gülüşsüz ötüşə bilən Xalq təsəvvürə gətirmək miimükün deyil. Bu zərif söz xəzinəsinin zənginləşməsi, iki istiqamətlə bağlıdır. Birincisi, adsız, yəni qəhrəmanı tanınmayan lətifələrdir. Bu sıraya daxil olan lətifələr çoxdur. Belə lətifələr bəzən «günlük lətifələr» də adlanır. Çünki belə lətifələr xalq həyatı, içtimai- siyasi proseslər, şəxsi münasibətlər çevrəsində yaranır, yaşayır və zaman-zaman ümumiləşir. İkinci qurupa daxil olan lətifələr isə daha çox tanınan şəxs adlarıyla bağlıdır. Belə lətifə yaradıcıları Azərbaycanda, onun hər bölgəsində olub, indi də vardır. Naxçıvan regionunun Əlincə çay bölgəsində Qəssaboğlunun, Naxçıvanda Mirabdulla ağanın adları ilə bağlı lətifələr məlumdur.Bəzən lətifələrdəki adlaııdırmalar simvolik xarakter daşıyır. Məlum olduğu kimi lətifələr alalar sözlərindən və zərbi - məsəllərdən və əksinə, atalar sözləri və zərbi -məsəllər lətifələrdən yaranır. Lətifələrdən əmələ gələn atalar sözləri və məsələlər lətifənin mətnindən çıxan nəticədən ibarətdir. Başqa sözlə lətifənin sonluğu aforizim kimi yekunlaşır, atalar sözü və zərbi- məsələ çevrilir. Aşağıdakı lətifəni nəzərdən keçirək: Bir xəsisin evinə qonaq gəlir. Bu qonaq ev sahibini çox yaxşı tanıyırdı. Bilirdi ki, o təkdi. Nə arvadı var, nə də uşağı. Ancaq çoxlu pulu vardı. Qonaq da borc pul almaq məqsədilə onlara gəlir. Ev sahibi qonağı gülərüzlə qarşılayır. Uzun qış gecəsi xeyli söhbət edirlər. Söhbət əsnasında ev sahibi dolana bilmədiyindən, güzəranının yaxşı olmadığından gileylənir. O qədər sızıldayır ki, qonaq ondan pul istəmədən xudahafizləşib gedir. Evdə arvadı soruşur: - Nə oldu, pul aldınmı? Kişi ah çəkərək deyir: - Yox, evi tikilmişin balası elə bil, yeddi yetimlə bir dərədə qalıb.1 Başqa bir lətifədə: Mərdan kişi Naxçıvana gedirmiş. Bazarlıq edib, böyük bağın içində yadına düşür ki, papiros 226
almayıb. Əlindəki zənbili Leninin heykəli yanında yerə qoyub deyir ki, ağsaqqal, zənbildə gözün olsun, lotu-polu aparar. Papiros alıb qayıdıram. Mərdan kişi papirosu alıb, geri qayıdır və görür ki, zənbilini oğurlayıblar. Üzünü heykələ tulub deyir: «Ay ağsaqqal, zənbili sənə əmanət etmişdim. Mərdan onun cavab vermədiyini görüb, əlini onun yaxasına atır və görür ki, bu daşdır. Mərdan kişini təəccüb bürüyür, təskinlik tapmış kimi deyir: - Xəyanət edən belə daşa dönər ha».2 Məlumdur ki, «yeddi yetimlə bir dərədə qalıb», «xəyanət edən belə daşa dönər» və s. atalar sözləri və zərbi - məsəllərdən lətifələr yaranmışdır. Mərhum folkloşüııas İdris İbrahimov bu prosesi, yəni bir sıra atalar sözləri və zərbi- məsələlərin yaranmasında lətifənin və əksinə lətifənin əmələ gəlməsində atalar sözləri və zərbi- məsəllərin rolu məsələsini belə aydınlaşdırmışdır: “Bu janr (Atalar sözləri və məsəllər) lətifələrdən, xüsusilə Molla Nəsrəddin adı ilə bağlı olan lətifələrdən də çox istifadə etmişdir. Lətifələrin fəal surətdə atalar sözləri sırasına keçməsinin başlıca səbəbi onların dərin tənqidi, təlimi, məzmunundan başqa, bir də həcmcə çox yığcam olması ilə bağlıdır.3 Nəzərdən keçirilən bu və digər lətifələrin məzmun və bədii forma xüsusiyyətlərini nəzərdən keçirəndə məlum olur ki, burada gülüş, əyləncə, məzəli əhvalatlar əsas yer tutur. Satira, gülüş də lətifələrin əsas xüsusiyyətlərindən biridir. Lətifələrin əsas predmeti insan olduğuna görə birinci növbədə
onlardakı insan
surətləri silsiləsinə nəzər salınmalıdır. İnsan obrazları lətifələrdə çoxdur və müxtəlifdir. Bunların hər biri real, həyati və təbiidir, onlar xalq tərəfindən ümumiləşdirilmiş tipik obrazlarıdır. Onlar cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrini təmsil edir. Tiplərin biri həmişə müsbət, digəri isə mənfi göstərilir. Lətifələrin xeyli hissəsi dindən istismar aləti, gəlir mənbəyi kimi istifadə edən ruhanilərin ifşasına həsr olunmuşdur. Aşağıdakı lətifəni nəzərdən keçirək: 227
Yüklə 5,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|