Günəş tutulmalarının sadə həndəsi mə'nası qədimdən
məlumdur və alimlər çox çalışdılar ki, teleskoplarda süni
günəş tutulmaları yaratsınlar. Lakin teleskopun fokal
müstəvisinə «süni Ay» qoymaqla tacı müşahidə etmək
cəhdləri boşa çıxdı.
Nəhayət, 1930-cu ildə fransız alimi Bernar Lio diqqətlə
dağınıq işıq mənbələrini araşdırır. Yer atmosferində dağınıq
işıq Günəş işığının toz hissəciklərindən, su damcılarından və
buz qırıntılarından səpilməsindən yaranır. Bu faktorları
aradan qaldırmaq məqsədi ilə Lio dəniz səviyyəsindən 2900 m
hündürlükdə astronomik stansiya üçün yer seçir. Teleskopun
özündə isə dağınıq işıq, işıq şüaları optik hissələrdə əks
olunanda, sınanda yaranır. Teleskopda dağınıq işığın əsas
mənbəyi obyektivdir. Obyektiv
şüşəsinin qeyri-bircins
olması, səthinin ölçülərinin xətaları, obyektivin kənarında
difraksiya - bunların hamısı dağınıq işıq mənbəyidir. Lio öz
teleskopunda bir üzü müstəvi, digər üzü qabarıq olan
birlinzlalı obyektiv götürür. «Süni Ay»dan sonra Lio sahə
linzası adlanan obyektiv qoyur. Bu linza obyektivin xəyalını
halqavari diafraqma üzərində qurur. Halqavari diafraqma,
obyektivin kənarında difraksiya nətiçəsində yaranan dağınıq
işığı aradan götürür. Bundaq əlavə, obyektivin səthlərində bir
neçə dəfə əks olunan işıq diafraqmanın mərkəzində toplanır.
Bu işığı,
aradan
qaldırmaq üçün
Lio
diafraqmanın
mərkəzində balaca lövhə qoyur. Bü cür üssullarla Lio
teleskopda yaranan dağınıq işığın miqdarını minimuma
endirir. 1931-ci ildə Lio Günəş tacının kəsilməz spektrini
müşahidə edir. Adi qırmızı işıq süzgəcindən istifadə edərək, o
Günəş tacının fotoşəklini çəkir. Liodan əvvəl və Liodan sonra
heç kəs bu cür müşahidələr edə bilməyib.
I. A.Prokofyeva 1956-cı ildə Pulkovo rəsədxanasında
Günəş tacının qırmızı və yaşıl xətlərinin spektrini alır.
Prokofyeva Lio sistemini sadələşdirir. Onun teleskopunda
"süni Ay»ı spektroqrafın yarığının bir üzü, sahə linzasını
spektroqrafın kollimator güzgüsü, Lio diafraqmasım isə
difraksiya qəfəsinin sağaııaqı əvəz edir. Bu teleskop quruluşca
581
sadədir, optik hissələri minimuma endirilib, lakin dağınıq işıq
nəzərə çarpacaq qədərdir. Bu cür teleskoplarda xromosferi,
protuberansları, Günəş tacmın parlaq emission xətlərini
müşahidə etmk olar [i]. Ümumiyyətlə, sadələşdirilmiş
koronoqraflarda ancaq spektral müşahidələr aparmaq olar.
Ən böyük koronoqraf 1966-cı ildə SSRİ-də quraşdırılıb.
Teleskopun optik və mexanik sxemi Q. M.Nikolski və
A.A.Sazanov tərəfindən hazırlanmışdır [2,3,4,5].
Günəş atmosferinin üst qatlarını tədqiq etmək üçün
koronoqraf olduqca effektli cihazdır. Müəllif yerli şəraiti
nəzərə alaraq, kiçik səyyar koronoqraf prinsipial sxemini
işləyib
hazırlamışdır.
Bu
teleskop
klassik
Lio
koronoqrafından çox cuzi fərqlənir (şək. 1).
Teleskopun baş obyektivi (1) bir üzü müstəvi, digər üzü
qabarıq linzadır. Liıızanın diametri 110 mm, fokus məsafəsi
1600 mm-diı\ Linzanın qabarıq üzü Günəşə tərəf yönəlib. Baş
obyektiv Günəşin xəyalını «süni Ay» (2) üzərində qurur.
«Süni Ay» metal koııus olub oturacağının diametri 15 mm-
dir. Beləliklə, «sün' Ay» Günəş diskindən gələn işıq şüalarının
tam qarşısını ala bilir və elə əks etdirir ki, əks olunan şüalar
baş obyektivin üzərinə düşməsin. «Süni Ay» sahə İmzasının
üzərinə yapışqanla yapışdırılır. Sahə linzası (3) "İndustar"
tipli obyektivdir (30/140) və baş obyektivin xəyalını «süni
Ay»dan 153.5 mm məsafədə halqavari diafraqma (4)
üzərində qurur. Diafraqmanın daxili diametri 9-10 mm-dir.
Diafraqmadan sonra kamera obyektivi
(20/160) (5)
qoyulmuşdur. Kamera obyektivi Günəş atmosferinin xəyalını
işıq qəbuledicisi (6) üzərində qurur. Kamera obyektivi optik
ox boyunca ±50 mm hərəkət edə bilir. Bu zaman Günəşin
/
xəyalının miqyası
53833— - - 2 3 2 0 —
^
V
arasında dəyişir.
m m
m m
у
Müqaisə üçün şəkildə həm də ŞDAİ-nin Alma-Ata
yaxınlığında quraşdırdığı
koronoqrafın
optik sxemləri
verilmişdir [
5
] . (1-baş ovyektiv, 2-süni Ay, 3-sahə linzası, 6-
582
Lio diafraqması.) ŞDAİ-in teleskopunda (4), (5) qurğuları
vasitəsidə «süni Ay»dan əks olunan işıq şüaları tutulur, ki bu
şüalar əlavə dağınıq işıq mənbəyi omasın. Bizim teleskopda
belə qurğuya ehtiyac yoxdur.
Şək. 1
Ədəbiyyat:
1.
П
р
о
к
о
ф
ь
е
в
а
И
. А
. ,
Солнечные данные,
1956,№2, c.l 19-122.
2.
Н
и
к
о
л
ь
с
к
и
й
Г
. M
. ,
С
а
з а
н
о
в
А
. А
. ,
Астрономический журнал,
1966,
43,
№4, с.868-872.
3.
Г
н
е
в
ы
ш
е
в
М
. Н
. ,
Н
и
к
о
л
ь
с
к
и
й
Г
. М
. ,
С
а
з а
н
о
в
А
. А
. ,
Природа, 1967,
№6, с.71-73.
4.
С
а
з а
н
о
в
Л
. А
. ,
Вестник АН СССР, 1967, №8, с.31-35.
5.
Н
и
к
о
л ь с к
и
й
Г
М, Земля и Вселенная, 1967, №6, с.66-70.
6.
Д
е
л
о
н
е
А
. Б
. ,
М
а
к
а
р
о
в а
Е
. А
. ,
К
у р
т
В
. Г
. ,
Астрономический
циркуляр, 1959, 18, №203, с.3-4.
Ə L Ö V S Ə T D A D A Ş O V
A M E A N a x ç ı v a n B ö l m ə s i
B a t a b a t A s t r o f i z i k a R ə s ə d x a n a s ı
ORBİTLƏRARASI ƏN QISA MƏSAFƏNİN
TAPILMASININ BİR HƏLLİ HAQQINDA
Heliosentrik orbitlərdə hərəkət edən iki səma cisminin
toqquşmasının mümkünlüyü məsələsinin həllində orbitləra-
rası ən qısa məsafə (MOİD) parametrinin tapılması birinci
583