halların zəngin spektrinin mövcudluğuna və qeyri-taraz
proseslərin baş verməsinin xüsusiyyətlərinin müxtəlifliyinə
gətirir.
A 2
b
I C
4
tetraqonal maddələrində udulma kənarının
temperatura görə yerdəyişməsi qeyri-xətti asılılığa malikdir
[
1
] və yarımkeçirilərdə udulma kənarının temperatur əmsalına
iki faktordan pay daxil olur: eleklron-fonon qarşılıqlı təsiri
və qəfəsin genişlənməsi
d E
dT
<
1
Məlumdur ki, elektron səviyyələri xarici təsirlər (temperatur,
təzyiq) nəticəsində zonaların ekstremumlarmın deformasiya
potensialları ilə təsvir olunur.
Buna görə
də bu
parametrlərin
təyini
mühüm
məsələdir.
Zonaların
deformasiya
potensialının
təyininin
müxtəlif
yolları
mövcuddur. Son illərdə üçqat yarımkeçiricilərdə zonaların
ekstremumlarmın deformasiya potensiallarını Monooqian-
Leklerk metodu ilə məxsusi udulma kənarının sürüşməsinin
temperatur asılılığından təyin edirlər [
2
]. Yarımkeçiricilərdə
məxsusi udulma kənarının sürüşməsinin temperatur əmsalı
aşağıdakı kimi təyin olunur:
E(o)
- E (
t
) = U T
x
+ Vtyfcoth
- 1] (1)
U ,V ,(p
- temperaturdan asılı olmayan parametrlərdir.
U -
qəfəsin genişlənməsini,
V
- elektron-fonon qarşılıqlı təsirini
təsvir edir,
(p
- temperatur vahidinə malik parametrdir.
Elektron-fonon qarşılıqlı təsiri və qəfəsin genişlənməsi
hesabına olan payları uyğun olaraq aşağıdakı şəkildə yazmaq
o la r:
614
(
2
)
= -
(V/p2 ) /( 2 T
2 )cos
e c h 2 {cpj2T)
Udulma kənarının sürüşməsinin temperatur əmsalına
elektron-Fonon qarşılıqlı təsirinin və qəfəsin genişlənməsinin
verdiyi paylar aşağıdakı məlum tənliklərdən tapılır [3]:
' d E
;N
Kd T j
'c l E ^
y d T
,
8
= —n
9
г ъ
' ,/3
—
Jt
ч4 ,
k bQ / { m r 2
)(m,C/
+ n h , C ı,
(3)
-
2 a ( C e
+
C
, )
Burada M - elementar özəyin kütləsi,
Q -
elementar
özəyin həcmi,
v -
kristalda səsin sürəti,
k b
- Bolsman sabiti,
h -
Plank sabiti,
m em h
-
effektiv kütlələr,
a -
qəfəsin temik
genişlənmə əmsalıdır.
Məlumdur ki,
A 2B \ C \
tipli birləşmələrdən olan
CdGa2S4 və CdGaSe4- monokristallarında valent zonanın
təpəsinin formalaşmasına əsas payı üçvalentli kationlarm p-
halları verir, keçiricilik zonasının dibi isə ZnGa
2
Se
4
birləşməsində anionların S- halları ilə formalaşır, üçvalentli
kation və anionlar eynidir, spin- orbital parçalanmasının
qiymətləri həmçinin yaxındır: CdGa
2
Se
4
~
0,15eV və
ZııGa
2
Se
4
~ 0,15eV. Buna görə də ZnGa
2
Se
4
birləşməsində
keçiricilik zonasının dibinin və valent zonasının təpəsinin
effektiv kütlələri üçün CdGa
2
Se
4
birləşməsinə görə
hesablanmış məlumatlara əsaslanaraq zonaların ekstremum-
larının deformasiya potensialları üçün qiymətləri alınmışdır
m
(3)
sistem
tənliyini
həll
edərək
ZnGa
2
Se
4
monokristalında məxsusi udulma kənarının temperatur
asılılığından keçirici zonanın və valent zonasının deformasiya
615
potensialları
üçün
uyğun
olaraq
Ce(rı)=-25eV
və
Ch(F2)=23,7eV
qiymətləri alınmışdır.
Ədəbiyyat:
1.
Керимова Т.Г., Мамедов M.
C.,
Мамедов
III.А.,
Гулиев
P.A.
Температурная зависимость смещения края собственного
поглощения и деформационные потенциалы в CdGa
2
Se
4
,
Физика, 1998, Т4, № 2, с 3-5.
2. Monoogian A. and Leclerc A. Determination of the Dilation
and Vibrational Contributions to the energy Band Gaps in
Germanium and Silicon, Ph>s. Stat. Sol (b), 1979, 92. К 23.
3. Уиллардсон
P.,
Бир А. Оптические свойства полупровод
ников. М., Мир, 1970, с.488.
4. Мамедова
И.А.,
Абдуллаев
Ф.Н.,
Султанова
А.Г.
Деформационные потенциалы экстремумов зон в Г (000)
ZnGa? Se
4
. Труды V Международной конфереции. Оптика,
оптоэлектроника и технологии . Ульяновск, 23-27 июня 2003г,
с. 23
A L M U Q A B B A S O V
M Ə C N U N A Ğ A Y E V
*
A M E A F iz ik a in s titu tu
O R U C Ə H M Ə D O V
A M E A N a x ç ıv a n B ö lm ə s i
T ə b ii E h tiy a tla r İ n s titu tu
Cu Gd Te2, Cu3 Gd Тез, Cu5 Gd Te4 BİRLƏŞMƏLƏRİNİN
SİNTEZİ VƏ ƏKSOLMA
SPEKTRLƏRİNİN ÖYRƏNİLMƏSİ
Son vaxtlar müxtəlif xassələri ilə fərqlənən nadir
torpaq elementlərinin (N TE) halkogenidlərinin öyrənilməsinə
böyük diqqət yetirilir. Bunların arasında yanmkeçirici
xassəli, metallik keçiricilik. xarakterli, aşağı temperaturlarda
ifratkeçiricilik xassəli birləşmələr mövcuddur.
Üçqat halkogenidlərin - təbii mineral olan bornitin
(CusFeS^ analoqlarının alınması və tədqiqi xüsusi maraq
616