Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ

halların  zəngin  spektrinin  mövcudluğuna  və  qeyri-taraz 

proseslərin  baş  verməsinin  xüsusiyyətlərinin  müxtəlifliyinə 

gətirir.

A 2

b

I C

4

  tetraqonal  maddələrində  udulma  kənarının

temperatura  görə  yerdəyişməsi  qeyri-xətti  asılılığa  malikdir 

[

1

] və yarımkeçirilərdə udulma kənarının  temperatur əmsalına

iki  faktordan  pay  daxil  olur:  eleklron-fonon  qarşılıqlı  təsiri 

və qəfəsin genişlənməsi

d E

dT

<

1

Məlumdur  ki,  elektron  səviyyələri  xarici  təsirlər  (temperatur, 

təzyiq)  nəticəsində  zonaların  ekstremumlarmın  deformasiya 

potensialları  ilə  təsvir  olunur. 

Buna  görə 

də  bu

parametrlərin 

təyini 

mühüm 

məsələdir. 

Zonaların 

deformasiya 

potensialının 

təyininin 

müxtəlif 

yolları 

mövcuddur.  Son  illərdə  üçqat  yarımkeçiricilərdə  zonaların 

ekstremumlarmın  deformasiya  potensiallarını  Monooqian- 

Leklerk  metodu  ilə  məxsusi  udulma  kənarının  sürüşməsinin 

temperatur  asılılığından  təyin  edirlər  [

2

].  Yarımkeçiricilərdə 

məxsusi  udulma  kənarının  sürüşməsinin  temperatur  əmsalı 

aşağıdakı  kimi təyin  olunur:

E(o) 

- E (

t

) = U T

x

 + Vtyfcoth 

 - 1]  (1)

U ,V ,(p

  -  temperaturdan  asılı  olmayan  parametrlərdir. 

U  -

qəfəsin  genişlənməsini, 

V

 -  elektron-fonon  qarşılıqlı  təsirini 

təsvir edir, 

(p

 - temperatur vahidinə malik parametrdir.

Elektron-fonon  qarşılıqlı  təsiri  və  qəfəsin  genişlənməsi 

hesabına  olan payları  uyğun  olaraq  aşağıdakı şəkildə yazmaq 

o la r:

614

---

(

2

)

= -  

(V/p2 ) /( 2 T

2 )cos 

e c h 2 {cpj2T)

Udulma  kənarının  sürüşməsinin  temperatur  əmsalına 

elektron-Fonon  qarşılıqlı  təsirinin  və  qəfəsin  genişlənməsinin 

verdiyi paylar aşağıdakı məlum tənliklərdən tapılır  [3]:

' d E

;N

Kd T j

'c l E ^

y d T

 ,

8

= —n  

9

г ъ

  ' ,/3

—

 

Jt

ч4  ,

k bQ / { m r 2

 )(m,C/

+   n h , C ı,

(3)

-  

2 a ( C e

 + 

C

, )

Burada  M -  elementar  özəyin  kütləsi, 

Q -

  elementar 

özəyin  həcmi, 

v -

  kristalda səsin sürəti, 

k b

  -  Bolsman  sabiti,

h -

  Plank  sabiti, 

m em h 

-

  effektiv  kütlələr, 

a -

  qəfəsin  temik 

genişlənmə əmsalıdır.

Məlumdur  ki, 

A 2B \ C \

  tipli  birləşmələrdən  olan

CdGa2S4  və  CdGaSe4-  monokristallarında  valent  zonanın 

təpəsinin  formalaşmasına  əsas  payı  üçvalentli  kationlarm  p- 

halları  verir,  keçiricilik  zonasının  dibi  isə  ZnGa

2

Se

4 

birləşməsində  anionların  S-  halları  ilə  formalaşır,  üçvalentli 

kation  və  anionlar  eynidir,  spin-  orbital  parçalanmasının 

qiymətləri  həmçinin  yaxındır:  CdGa

2

Se

4

  ~ 

0,15eV  və

ZııGa

2

Se

4

  ~  0,15eV.  Buna  görə  də  ZnGa

2

Se

4

  birləşməsində 

keçiricilik  zonasının  dibinin  və  valent  zonasının  təpəsinin 

effektiv  kütlələri  üçün  CdGa

2

Se

4

 

birləşməsinə  görə 

hesablanmış  məlumatlara  əsaslanaraq  zonaların  ekstremum- 

larının  deformasiya  potensialları  üçün  qiymətləri  alınmışdır

m

(3) 

sistem 

tənliyini 

həll 

edərək 

ZnGa

2

Se

4 

monokristalında  məxsusi  udulma  kənarının  temperatur 

asılılığından keçirici  zonanın  və valent zonasının  deformasiya

615

---

potensialları 

üçün 

uyğun 

olaraq 

Ce(rı)=-25eV 

və 

Ch(F2)=23,7eV 

qiymətləri  alınmışdır.

Ədəbiyyat:

1.

Керимова  Т.Г.,  Мамедов  M.

C., 

Мамедов 

III.А., 

Гулиев 

P.A. 

Температурная  зависимость  смещения  края  собственного 

поглощения  и  деформационные  потенциалы  в  CdGa

2

Se

4

  , 

Физика,  1998, Т4, № 2, с 3-5.

2.  Monoogian  A.  and  Leclerc  A.  Determination  of  the  Dilation 

and  Vibrational  Contributions  to  the  energy  Band  Gaps  in 

Germanium and Silicon, Ph>s. Stat. Sol (b),  1979, 92.  К 23.

3.  Уиллардсон 

P., 

Бир  А.  Оптические  свойства  полупровод­

ников. М., Мир,  1970, с.488.

4.  Мамедова 

И.А., 

Абдуллаев 

Ф.Н., 

Султанова 

А.Г. 

Деформационные  потенциалы  экстремумов  зон  в  Г  (000) 

ZnGa?  Se

4

.  Труды  V  Международной  конфереции.  Оптика, 

оптоэлектроника и технологии  . Ульяновск, 23-27 июня 2003г, 

с. 23

A L M U Q  A B B A S O V

M Ə C N U N  A Ğ A Y E V

*

A M  E  A   F iz ik a   in s titu tu  

O R U C  Ə H M Ə D O V  

A  M E  A   N a x ç ıv a n   B ö lm ə s i 

T ə b ii E h tiy a tla r  İ n s titu tu

Cu Gd Te2, Cu3 Gd Тез,  Cu5 Gd Te4 BİRLƏŞMƏLƏRİNİN

SİNTEZİ VƏ ƏKSOLMA 

SPEKTRLƏRİNİN ÖYRƏNİLMƏSİ

Son  vaxtlar  müxtəlif  xassələri  ilə  fərqlənən  nadir 

torpaq elementlərinin (N TE) halkogenidlərinin  öyrənilməsinə 

böyük  diqqət  yetirilir.  Bunların  arasında  yanmkeçirici 

xassəli,  metallik  keçiricilik.  xarakterli,  aşağı  temperaturlarda 

ifratkeçiricilik xassəli  birləşmələr mövcuddur.

Üçqat  halkogenidlərin  -  təbii  mineral  olan  bornitin 

(CusFeS^  analoqlarının  alınması  və  tədqiqi  xüsusi  maraq

616

---