Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ

3) praktik  məşğələdə differensiallaşdırma prinsipinə  əməl 

etməklə,  tələbə-lərin  fərdi  tədris  fəaliyyəti 

qiymətləndiril­

məlidir;

#

4) 

praktik 

məşğələnin 

məzmununa 

daxil 

edilən 

çalışmalar  biliklərin  möhkəmləndirilməsi,yeni 

biliklərin 

qazanılması  məqsədlərinə xidmət etməlidir;

5) 

praktik məşğələlər  -qarşıya  qoyulan  məqsədindən  asılı 

olaraq,kollektiv  iş  müstəqil  iş  formalarında  aparılmalıdır.

Praktik  məşğələnin  səmərəsini  yüksəltmək  üçün  onun 

məzmununu  təşkil  edən  məsələ  və  misalların  məqsədli 

seçilməsinə  xüsusi  diqqət  yetirilməlidir.Elmi-metodik  ədəbiy­

yatda  son  on beş  ildə  üstünlüyü  «Qalpcrin-Talızina»prinsipinə 

verirlər  və  təcrübə  göstərir  ki,həmin  prinsipə  əməl  etməklə 

bilik,bacarıq  və  vərdişlərin  qazanılmasının  səmərəli  yolu 

təmin  edilir.Bu  prinsipin  mahiyyəti  aşağıdakından  ibarətdir: 

praktik  məşğələnin  bütöv  vaxtı  hissələrə  bölünür  və  onun 

strukturu  müəyyən  ed i lir. Əsas  məqsəd:  çalışmalar  vasitəsilə 

biliklərin  təkrarı,möhkəmləndirilməsi, 

yaradıcı 

fəaliyyət

göstərməklə,  yeni 

biliklərin 

qazanılması 

və  tətbiq

edilməsindən  ibarətdir.  Məhz  buna  görə  hər  bir  praktik 

məşğələ 

üçün 

seçilən 

çalışmalar 

aidiyyətinə 

görə

s ə v iy y ə lə r ə

  ayrılır.  (1, s.49)

Birinci  səviyyəli  çalışmalar  tələbələrin  tədris  materia­

lının  mənimsəmələrinə  və  biliklər  əldə  etmələrinə  xidmət 

edir.

İkinci  ‘  səviyyəli  çalışmalar  qazanılmış  biliklərin  tanış 

situasiyalarda 

tətbiq 

olunmasına 

və 

həmin 

biliklərin 

dərinləşdirilməsiııə  xidmət  edir.

Üçüncü  səviyyəli  çalışmalar -əldə  edilən  biliklərin  yeni 

situasiyalarda  tətbiq  edilməsinə  xidmət  edir  və  nəticədə 

tələbələr 

yeni  biliklər 

qazanır 

və  fəaliyyət 

(elmi- 

tədqiqat)üsullarına  yiyələnirlər.

Didaktikada  təlim  səviyyələrinin  müxtəlif  təsnifatı 

mövcuddur.Məsələn,  M.N.Skatkin  və  I.Y.Lerner  təlimin  üç 

səviyyəsini(məşğələ  prosesin-də) təklif  edirlər:

I  səviyyədə-qavrayış mühakimə  və  yadda  saxlama

611

---

II səviyyədə- məlum  nümunəyə  görə  biliklərin  tətbiqi,

III  səviyyədə-qeyri  stendart  məsələlərin 

həllində 

biliklərin  yaradıcı  şəkildə  tətbiqi.

V.P.Bespalko  isə  təlimin  dörd  səviyyəsini  təklif  edir 

ki,bunlar  da  əvvəlki  təsnifatdan  mahiyyətcə  fərqlənmir.  ( 

2

, 

s.l 

1 2

)

Təcrübə  göstərir  ki,tələbələr  verilən  ev(müstəqil)  işi 

problem  xarakterli  çalışmalardan  ibarət  olduqda,onlar  daha 

çox  yaradıcı  fəaliyyət  göstərirlər.  Bunu  təmin  etmək  üçün 

riyazi 

analizdən 

praktik 

məşğələnin 

yekun 

hissəsində 

yaradıcı  xarakterli  elə  çalışmalar  verilməlidir  ki,tələbələr 

qazandıqları  bilikləri  yeni  situasiyalarda  tətbiq  edə  bilsinlər. 

Həmin  çalışmaları  aşağıdakı  kimi  təsnif  etmək  olar:

-qazanılmış 

bilikləri 

ümumiləşdirməyi  tələb 

edən

çalışmalar,

-elmi-parktik xarakterli  çalışmalar,

-fənlərarası  əlaqələri  təmin  edən  çalışmalar,

-qazanılmış  bilikləri  vahid  sistemə  gətirməyə  xidmət

edən  çalışmalar,

-tələbələri  düşünməyə,müqayisə 

etməyə 

və 

nəticə

çıxarmağa  sövq edən çalışmalar.

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  elmlərin  metodologiyasında 

idrakın(təfəkkürün) iki səviyyəsi  qeyd  olunur:

1 .Emprik səviyyə

2.Nəzəri  səviyyə»(3, s.l 18)

Elmi  idrakın  emprik  səviyyəsinə-müşahidə,  eksperi­

ment,  eksperimentin  nəticələrinin  qruplaşdırılması.  təsnifı  və 

təsviri  daxildir.

Elmi  idrakın  nəzəri  səviyyəsinə  isə  elmi  hipotez  və 

nəzəriyyələrin  qurulması  və  inkişafı,qanunların  formula  edil­

məsi  və  bunlardan  məntiqi 

nəticələrin  alınması,müxtəlif 

hipotez və  nəzəriyyələrin  müqayisə edilməsi.

Emprik  bilklər-hissiyatla,qavrayışla və  təsəvvürlə  bağlı­

dır.  Məhz  praktik  məşğələlərdə  əldə  edilən  emprik  biliklər 

nəzəri  bilikləri  möhkəmləndirir.

612

---

Ədəbiyyat:

1.  Галперин  П.Я.  Основные  результаты  исследований  по 

проблеме 

формирования 

умственных  действий  и 

понятий.  М.1985, 280 с.

2.  Беспалько 

В.П.  Програмированное  обучение  дидак­

тические  основы. М.  «Выс.шк.».  1970,  320 с.

3. Т.А.Ильина.  Вопросы  теории  методики  педагогического 

эксперимента 

в 

исследовании  програмированного 

обучения.  М.  1985,  123 с.

A Y G Ü N   S U L T A N O V A  

N a x ç ıv a n   D ö v lə t  U n iv e rsite ti

ZnGa2Se4 

MONOKRİSTALINDA VALENT  VƏ

KEÇİRİCİLİK ZONASI ÜÇÜN 

DEFORMASİYA  POTENSİALI

Yarımkeçirici  cihazlara  daim  artan  tələbat  onların 

praktik  tətbiqi  üçün  zəruri  xassələrə  malik  yeni  materialların 

axtarılması  problemini  meydana  çıxarır.  Buna  görə  son 

illərdə  tədqiqatçıların  əsas  diqqətini  çox  komponentli

birləşmələr  cəlb  edir  ki,  bunların  arasında  əsas  yeri 

A 2B 4

C*, 

A 2B 2C \

  və  s.  tipli  üçqat  almazabənzər  birləşmələr  tutur.

A 2 B \ C \

  birləşmələri  tetraqonal  strukturda  kristallaşır.  Bu

birləşmələr  geniş  spektrli  oblasta  fotohəssasdırlar,  aydın 

Iüminessensiya  edir,  optik  aktivliyə,  ikiqat  şüalanmaya, 

mühim  qeyri-xətti  qavrayıcılıq  əmsalı  qiymətlərinə  malik 

olur.  Göstərilən  xassələr  bu  birləşmələri  yarımkeçirici 

cihazqayırma üçün perspektiv materiallar sırasına qaldırır.

A 2 В I C \

  üçqat  birləşmələrində  binar  birləşmələrdən

fərqli  olaraq,  kation  altqəfəsdə  iki  növ  atomların  mövcud 

olmasına  görə,  kation  və  anion  vakansiyalardan  başqa 

kationlarııı  qarşılıqlı  əvəzolunması  ilə  şərtlənən  antistruktur 

defektlərin  yaranması  mümkündür.  Bu  faktorlar  lokal

613

---