Avtobusda bir neçə sərnişin vardı. Dayanacaqda 16
sərnişin düşdükdən sonra avtobusda 17 sərnişin qaldı.
Əvvəlcə avtobusda neçə sərnişin vardı?
Məsələ əvvəlcə həm müəllim həm də şagirdlər tərəfindən
oxunur. Məsələni tənlik qulmaqla həll elmək üçün müəllim
şagirdlərə müraciət edir ki, verilən və axtarılanları izah edin.
Yəni məsələni şagirdlərə bir daha şərh etdirir. Şagirdlər
məsələni danışır və izah edirlər.
Sonra
müəllim
axırıncı
sualdan başlayaraq soruşur ki, avtobusda neçə sərnişin vardı.
Şagirdlər cavab verirlər ki, əvvəlcə avtobusda neçə nəfər
olduğu məlum deyildi. Onu
x
ilə işarə edək. Onda
x
-dən
avtobusdan düşən sərnişinlərin sayını (16) çıxsaq 17 sərnişin
qalar. Yəni л:-16~ 17 olduğunu alırıq. Buradan isə *==17+16
və x=33 alırıq. Sonra müəllim məsələnin həllini şagirdlərə
təhlil etdirir. Bu məqsədlə onlara həlli yoxladır. Şagirdlər
məsələnin həllini yoxlayırlar: əvvəlcə avtobusda 33 sərnişin
olubsa, 16 sərnişin düşəndən sonra 17 nəfər qalıb, yəni 33-
16=17. Deməli məsələ düzgün həll olunub. 3-cü sinifin
riyaziyyat dərsliyində tənlik qurmaqla həll olunan məsələlərə
çox az yer verilib. Lakin verilən məsələlərin əksəriyyətinin
mətnində bir qədər dəyişiklik etməklə onları da tənlik
qurmaqla həll etmək olar. Tənlik qurmaqla məsələlər həllinə
4cü sinifdə verilən yer bir az artıqdır. Lakin burada da kifayət
qədər deyil. Digər tərəfdən, verilən məsələlərin əksəriyyəti də
çox sadə şəkildədir. Yəni belə məsələlərin həlli zamanı
şagirlərin təfəkkür inkişafına heç bir köməklik gösərilmir.
Məsələ 2. Fikirdə tutulmuş ədədi 3 dəfə artrırsaq 12
alınır. Fikirdə hansı ədəd tutulmuşdur.
Əslində 4-cü sinif şairdlərinə belə məsələ təklif etmək
fikrimizcə düzgün deyil.
Məsələ 3. Məchul ədədə 4 əlavə etsək, ən kiçik 4
rəqəmli ədəd almar. Məchul ədədi tapın.
Yenə də məsələ şagirlər tərəfindən oxunur, izah
olunur və müəllim məsələnin həllinə başlamaq üçün soruşur
ki, ən kiçik 4 rəqəmli ədəd neçədir. Şagirdlər ən böyük
üçrəqəmli ədədi yada salır ki, 999 ən byük üçrəqəmli ədədir
599
və ondan bilavasitə sonra gələn ədəd ən kiçik dördrəqəmli
ədəd olacaq. Yəni ən kiçik dördrəqəmli ədəd 1000 ədədi
olacaqdır. Onda məchul ədəd x olsa, tənlik x+4=1000 kimi
olar. Buradan isə x= 1000-4 və x=996 almar. Şagirdlər həlli
yoxlayaraq onun düzgünlüyünə inanırlar. Belə məsələlər
şairdlərin diqqət və marağını artırsa da dördüncü sinif
şagirdləri üçün çox sadədir.
Aparılan müşahidələr, itidai sinif müəllimləri ilə
müsahibələr göstərir ki. ibtidai sinif şagirdləri, əsasən də
dördüncü sinif şagirdləri hərəkətə aid bir çox məsələləri tənlik
qurmaqla asanlıqla həll edirlər. Buna görə də 4-cü sinif
şagirdlərinə aşağıdakı kimi məsələ vermək olar:
Məsələ 4.
Aralarındakı məsafə 150 km olan şəhərdən
kəndə sürəti 60 km/saat olan bir yük maşını yola düşdü. Eyni
zamanda kənddən şəhərə velosipedçi yola düşdü və 2 saatdan
sonra yük maşını ilə rastlaşdılar. Velosibetçinin
sürətini
tapın?
Məsələni həll etdirmək üçün müəllim əvvəlcə
məsələyə uyğun şəkil çəkdirir və şəkil üzrə izahat işi aparır.
60 km/saat
x
km/saat
15(Гкт
Müəllim soruşur ki, məsələdə məlum omayan nədir.
Şagirdlər cavab verirlər ki, məsələdə məlum olmayan,
axtarılan velosipedçinin sürətidir. Onu x ilə işarə edək, onda
velosipedçi 2 saata yük maşını ilə görüşənə qədər 2 -x km yol
gedər. Həmin 2 saatda yük maşını da 2- 60 km yol gedər.
Deməli tənlik aşağıdakı kimi olar:
2
x + 2
-60=150
Artıq şagirdlər bu şəkildə tənliklərin həlli ilə
tanışdırlar, əvvəlki biliklərindən istifadə edərək tənliyi həll
edirlər:
2 x
=150-120; 2
x
=30; x =30:2; x =15 km/saat.
Deməli,
velosipedçinin
sürəti
15
km/saat-dir.
Məsələnin həllini yoxlayırlar. Əgər velosipedçinin sürəti 15
600
km/saatdırsa, onda 2 saatda o 30 km yol gedər. Yük maşını
isə 2 saatda 2*60=120 km yol gedər və görüşərlər. Deməli,
onların birlikdə 2 saatda getdikləri yol 30 km + 120 km=150
km olar. Şagirdlər məsələnin həllinin düzgünlüyünə əmin
olurlar.
Sonra hərəkətin digər növünə aid məsələ vermək
olar.
Məsələ 5. Aralarındakı məsafə 846 km olan iki
şəhərdən eyni zamanda qarşı-qarşıya iki qatar yola düşür.
Birinci qatar 324 km, ikinci isə 286 km yol getdikdən sonra
qatarlar arasındakı qalan məsafəni tapın. Məsələni həll
etdirmək üçün yenə də məsələyə uyğun şəkil çəkilir.
1-ci 324 km
2-ci 286 km
_♦
324 km
x
km
286 km *_
ч... .....
— -
_
- ----------- ■
>
846 km
Artıq bu şəkildə tənlikləri şagirdlər həll edə bilirlər:
846-
x
=610;
x
= 846-610; x =236km
• •
Sonra həll araşdırılır və əsaslandırılır. Ümumiyyətlə
məsələnin həllinin araşdırılması və yoxlanılması məsələ
həllində vacib mərhələlərdən biridir. Ona görə də şagirdləri
buna hazırlamaq lazımdır.
Tənlik qurmaqla həll olunan məsələlər içərisində
şagirdlərin çətinlik çəkdikləri məsələlərdən biri də mürəkkəb
istiqamətli hərəkətə aid məsələlərdir. Adətən belə məsələlərin
həllində bəzi ibtidai sinif müəllimləri də çətinlik çəkirlər.
Bunun əsas səbəbi fıkrimizcə məsələnin mahiyyətinin dərk
edilməməsindən ibarətdir. Ona görə də belə məsələlər əvvəlcə
təhlil
edilməli,
onun
məzmunu,
mahiyyəti
şagirdlərə
aydınlaşdırılmalıdır. Əgər şagirdlər məsələnin hesabi üsulla
həllində çətinlik çəkirsə əvvəlcə məsələni tənlik qurmaqla həll
etdirərək hesabi üsulla həllə keçmək olar. Aşağıdakı məsələyə
baxaq.
Məsələ 6. Aralarındakı
məntəqələrindən eyni zamanda
yola düşdü. A məntəqəsindən
601
məsafə 2km olan A və В
eyni istiqamətdə iki oğlan
yola düşən oğlanın sürəti