Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI lilovun (33, 6-7, 60 ) araşdırmalarında bu problemin şərhinə yer veril mişdir. Sinkretik kök morfeml ərin mahiyyəti hələ də tam izah olun mamışdır. Sinkretiklik nəzəriyyəsinin həm tərəfdarları, h əm də əleyhdarları var. Məsələn, İ.V.Kormuşin bu nəzə- riyy əni müdafiə edir (182, 23-25). B.A.Serebrennikov isə h əmin nəzəriyyənin tərəfdarlarını kəskin tənqid edir (168, 85-93). B əzi hallarda isə tədqiqatçılar isim və ya feil köklə- rind ə sinkretikliyin sonradan omonimləşmə nəticəsində ya- ran dığını güman edirlər. Dilçilikd ə leksik sinkretizmlə qrammatik sinkretiklik f ərqləndirilir. Qrammatik sinkretiklik şəkilçi morfemlərin ad- feil yaratmaq funksiyasına əsaslanır. Yəni eyni şəkilçi morfem eyni zamanda feil v ə isim yaratmaqda aktiv rol oy- na yır. Korrelyativ söz kökləri əski kök morfemlərin çox- funksiyalı olduğunu bir daha təsdiq edir. Türk dillərində müşahidə edilən sinkretik köklər iki formada özünü gös- t ərir. Bunlardan birincisi təkhecalı köklərdə mövcud olan ad-feil omonimliyidir. Bu cür kökl ər daha qədimdir. İkinci tip sinkretik kökl ər iki və ya çoxhecalı ad-feil omonimli- yin ə malik köklərdir ki, onlar sonradan yaranmadır. Nəzərə alaq ki, türk dill ərində təkhecalı sinkretik köklərin bir çoxu etimoloji baxımdan düzəltmədir. Məsələn, İ.V.Kormuşin qat “lay” v ə qat- “qatmaq” sözlərinin etimoloji əsasında *qa kök morfeminin ol duğunu zəngin faktlarla əsaslandır- mışdır (180, 20). Türk dillərində qat- “qatmaq” və qar- // kar- “qat maq, qarışdırmaq” tipli analoji semantikaya malik sözl ərin mövcudluğu həmin sözlərin *qa- kökündən yaran- dığını bir daha təsdiq edir. 105 BABA MƏHƏRRƏMLİ Ad-feil omonimliyi olan sözl ər daha çox təkhecalı qu- ru luşdadır. Həmin fakt da göstərir ki, məhz sinkretik köklər protodilin ilkin m ərhələsində təşəkkül tapmışdır, çünki mo- nosillabizm söz kökl ərinin başlanğıc mərhələsində yaran- mışdır. Sinkretiklik hadisəsi qədim türk söz kökünün amorf quru luşlu olmasını təsdiq edən amillərdən biridir. S.Əlizadə bu kökl ərlə bağlı yazır: “Bir çox ilkin köklər qrammatik funksionallığına görə ikişaxəli (ad-feil) olmuşdur; başqa sözl ə, müasir türk dillərində belə “ikişaxəlilik” hər hansı sözün ilkin kökl ərdən olduğuna dəlalət edir” (24, 50). Son- radan bu kök sözl ərin bir çoxunda parçalanma, diferensial- laşma getmişdir. Yəni bir qrup kök söz ad, digər bir qrup kök söz is ə feil mənasını itirmişdir, ancaq çağdaş türk dil- l ərində bu tipli təkhecalı kök sözlərin bir qismi sinkretikliyi mühafiz ə etmiş, bu günümüzə qədər qoruyub saxlamışdır. Qeyd etdiyimiz kimi, türkologiyada b əzi hallarda ad- feil omonimliyi m əsələsində bu nitq hissələrindən birinin ilkinliyi ide yası irəli sürülmüşdür. Məsələn, V.Banq bu cür kökl ərin formalaşmasında feil köklərinin daha öncə təşək- kül tapdığını iddia edir (246, 425). Türkologiyada uzun müdd ət ad-feil cütlüyündə hansı etimoloji əsasın birinci olması haqqında fərqli mülahizələr söylənilmişdir. Bu fərq- li mülahiz ələr indi də davam etməkdədir. B.M.Yunusəliyev d ə sinkretik sözlər içərisində feil köklərinin birinci təşəkkül tap dığını ehtimal edir (295, 79). Ancaq türkologiyada hər iki söz qrupunun omonim şəklində ilkinliyini qəbul edənlər d ə var (182, 23-25). Sinkretik v ə ya korrelyativ kök morfemlərin təşəkkü- lü, ilk növb ədə, fonomorfoloji proseslərlə bağlıdır. Türko- logiyada b əzi tədqiqatçılar ad-feil omonimliyi ilə sinkre- 106 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI tizm terminl ərini fərqləndirirlər. Məsələn, A.T.Kaydarov bu terminl ərin paralel işlədilməsinin əleyhinə çıxaraq yazır ki, sinkretizm ə daha çox sinxronik hadisə mövqeyindən ya- naşılmalıdır. Müəllif köş- “köçmək” sözü ilə köş “köç” tipli cütlükl ərin omonim mahiyyətli olmasına görə ad-feil omo- nimliyi te rmininin işlədilməsini məqsədəuyğun hesab edir, toy- “doymaq” kökünü is ə sinkretik kök adlandırır, ancaq h əmin kökün tok “tox, doymuş” sözü ilə sinkretiklik təşkil etdiyini t əkzib edir. Yəni türkoloq tok ilə toy sözlərinin ayrı-ayrı köklər olduğunu göstərir, toy- “doymaq” ilə toy- “ziyaf ət, yeyib içmək” köklərinin fərqli olduğunu güman edir. O, bu cür hadis ənin gizli sinkretizm termini ilə ifadə edilm əsini təklif edir (171, 159). Əslində, türkoloq burada yan lışlığa yol verir, ona görə ki, həmin sözlərin eyni kök morfemd ən qaynaqlanmasını qədim dil faktları sübut edir. H əmin proses qədim söz köklərinin asemantikləşməsi ilə bağlıdır. Yəni asemantik köklə şəkilçi daşlaşması nəticə- sind ə ad-feil omonimliyi təşəkkül tapmışdır. Gizli sinkretiklik hadis əsi daha çox rekonstruksiya za manı üzə çıxır. Sinkretik köklərin bir qismi fuzial köklə- rin t ərkibində “gizlənmişdir”. Məsələn, qədim türk dillə- rind ə tın- // tan “nəfəs, ruh” - tın- “nəfəs almaq, dincəlmək, istirah ət etmək” sözləri işlənmişdir (QTAS, 105). Ancaq h əmin kökdən yalnız asemantik variantda dövrümüzə bir neç ə söz gəlib çatmışdır. Türk dilindəki dinlen- “istirahət etm ək” sözü onun izini daşıyır. Müqayisə edək: Azərb.: dinc “sakit”, dinc əl- “istirahət etmək”. Türkoloqlar “gizli sinkretizm” dey əndə məhz bu cür kökləri nəzərdə tuturlar. Türkologiyada b əzən bu prosesin yaranması aqlütina- tiv quruluşun formalaşmasına qədər olan mərhələyə aid 107 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|