Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
BABA MƏHƏRRƏMLİ m ənasında) feillərinin yaranması bu üsulla baş vermişdir. Qay naqlardakı faktlar təsdiq edir ki, türk tayfa dillərində bu tipli fonetik v ə leksik-semantik səviyyədə diferensiallaş- malar orta türk dövründ ə artıq mövcud idi. M.Kaşğari gös- t ərir ki, yet- oğuz və qıpçaqlarda, çet- isə digər türk dil- l ərində işlənir (DLTT, IV, 777). Faktlara n əzər salaq: toy “evlənmək mərasimi” - tüy- “bağlamaq”, *yır- “yırtmaq” - yar- “yarmaq”, sox- “sox- maq” - sıx- “sıxmaq”, el- “xalq, ölkə” - il “yad adam”, ər “kişi, ər” - ir // er “döyüşçü”, ir- “girmək, izləmək” - er- “çatmaq”, keç- “keçm ək” - köç- “köçmək”. Müasir türk dil- l ərində bu cür nümunələr az olsa da, qədim türk yazılı abi- d ələrində belə faktlar çoxdur. Bu isə o deməkdir ki, vaxtilə ablaut yolu il ə söz yaradıcılığı türk dillərində aktiv proses- l ərdən biri olmuşdur. Türk dill ərində ilkin söz yaradıcılığı üsullarından biri d ə sinkretik köklərin yaranmasıdır. Sinkretik və ya kor- relyativ kökl ər dilçilikdə ad-feil omoformaları, bəzən də ad-feil omonimliyi ad landırılır. Bir çox türkoloq ilkin türk söz kökl ərinin məhz ad-feil quruluşunda olduğunu ehtimal edir. Aliml ər hesab edirlər ki, türk söz kökünün ikili baş- lanğıcı həmin dövrü əks etdirir ki, o zaman türk dillərində h ələ ad və feillərdə qrammatik səviyyədə ciddi diferensial- laşma baş verməmişdi (113, 106). Müqayisə üçün qeyd ed ək ki, dünyanın ən qədim dillərindən olan şumer dilində d ə monosillabik quruluşlu köklərin əksəriyyəti ad və feil kimi işlənmişdir (297, 287). Sinkretik köklər türk dillərinin q ədim xüsusiyyətlərini özündə əks etdirən dil faktlarından biridir. Sinkretik kökl ərin müasir türk dillərində sayı azal- 102 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI mışdır, ancaq qədim türk dövründə bu tipli köklərin sayı çox olmuşdur. Türkologiyada, ad ətən, ilkin köklər kimi ad-feil omo- nimliyin ə, yəni sinkretik köklərin başlanğıc olması ideya- sına üstünlük verilir. Ad-feil omonimliyinin mənşəyi haq- qında iki əsas fikir, ehtimal mövcuddur. Bunlardan birinin mü əllifi E.V.Sevortyandır. O, qədim omonimliyin başlan- ğıcını törəmə morfemlərin omonimliyi ilə əlaqələndirir. E.V.Sevortya nın fikrincə, ilkin köklər adlardan və ya feil- l ərdən yaranan şəkilçilərlə birləşmişdir. Həmin başlanğıc kök- əsaslar da ad-feil sinkretizmini, yəni ikinci bir ad-feil omofor masını yarada bilmişdir (246, 53). İkinci ideya isə A.N.Kononova m əxsusdur. Onun ehtimalına görə, ad-feil omonimliyi (sinkretikliyi) müxt əlif mənşəli əsaslardan fo- nomorfoloji d əyişmələr nəticəsində yaranmışdır (226, 54). A.T.Kaydarovun fikrinc ə, bu cür köklərin yaranması, ilk növb ədə, türk söz köklərinin aqlütinativ quruluşa doğru in- kişaf etməsi ilə bağlıdır. Məsələn, müəllif sa- kökünün əv- v əllər yalnız feil anlamlı olmasını, sonradan isə san- kökü- nün yaran ması ilə sinkretik kökün formalaşmasına səbəb oldu ğunu göstərir (171, 85, 91). Türk dill ərinin ilkin dövrü üçün sinkretik və ya omo- nimlik t əşkil edən söz kökləri (yəni korrelyativ köklər) xa- rakterikdir. Bu fakt hind-Avropa dill ərinin də ilkin dövrü üçün s əciyyəvi hesab olunur. Həmçinin qədim hind-ari dill ərində də ilkin dövrdə səs tonlarının semantik fərq ya- ratma sı qeyd edilir. Prahind-Avropa dillərinin etimoloji lü ğətində omonim köklərin çoxluğu müşahidə olunur və kök sözl ərin əsas qismi 2-3, bəzən isə daha çox məna ifad ə edir (99, 14). Vaxtilə V.fon Humbolt yazırdı: “Mən 103 BABA MƏHƏRRƏMLİ burada müxt əlif nitq hissələrinin əmələ gəlməsi haqqında söyl ənənləri xatırlatmaq istəyirəm ki, gah isimlər, gah da feill ər daha qədim olub, guya əvəzliklər çox gec yaranıb. Bununla bağlı deməliyəm ki, ilk dövrlərdə isim və feil qrammatik baxımdan fərqlənməyib və feil əvəzliklə əla- q ədə olandan sonra ikinci dərəcəli söz kimi yaranıb (31, 37). V.Vundt da qeyd edirdi ki, sinkretik kökl ər dilin inkişafının o mərhələsində mövcud idi ki, həmin vaxtda ad v ə feil bir-birindən fərqlənmirdi, eyni söz kökü ad və feil funksiya sında çıxış edirdi (291, 20). Dilin ilkin m ərhələsində omonimliyin, homogen kök- l ərin olması labüd proseslərdən biri idi, çünki o zaman dil- d ə hələ morfoloji-sintaktik zənginlik, sözyaratma üsulları- nın təşəkkülü çox zəif idi, dilin lüğət fondu “yoxsul” idi. Ehtimal ki, bu q ədim hadisə ilk dilin sözyaratma ehtiya- cından yaranmışdır. Türk söz kökl ərində ulu dilin reliktini göstərən bir çox əlamətlər var. Həmin əlamətlərdən biri məhz kök sözlər- d əki sinkretizmlik xüsusiyyətidir. G.J.Ramstedt, V.L.Kot- viç, N.K.Dmitriyev, A.N.Kononov, E.V.Sevortyan, B.M. Yunus əliyev, K.M.Musayev, İ.V.Kormuşin, E.Z.Kajibəyo- vun t ədqiqatlarında bu problem haqqında kifayət qədər m əlumat verilmişdir. Bu mövzu ən çox E.Z.Kajibəyov (164, 353-360; 165, 3-243) v ə A.T.Kaydarovun (168, 85- 93 ) araşdırmalarında tədqiq olunmuşdur. E.Z.Kajibəyovun monoq rafiyası türkologiyada bu mövzuya həsr edilmiş ən fundamental t ədqiqatlardan biridir. O, türk dillərində 342 ad-feil omonimliyi (sinkretikliyi) olan söz kökü mü əyyən- l əşdirmişdir (165, 246-257). Azərbaycan dilçiliyində A.M əmmədov (206, 10-17), F.Cəlilov (19, 87) və B.Xə- 104 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|