Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
BABA MƏHƏRRƏMLİ Qeyd ed ək ki, semantik üsul kök morfemlərin rekons- truksiyası zamanı çox gərəklidir. Məsələn, yalın və yalçın sözl ərinin mənşəyində *yal morfeminin dayanmasını bu sözl ərin yaxın mənalar ifadə etməsi sübut edir. İlkin söz kökl ərində tarixən baş verən morfoloji “bərkimə”, kök+ şə- kilçi fuzi allığı bir çox köklərin ilkin formalarının itməsi ilə n əticələnmişdir. Müasir dövrdə eyniköklü sözləri müəy- y ənləşdirərkən onların kökü və semantikası nəzərə alındığı kimi, q ədim sözlərin də eyniköklülüyünün (yəni homogen- liyinin) t əsbit edilməsində semantik meyara üstünlük ver- m ək lazımdır. Şəkilçiləşmədən əvvəlki dövrdə kök sözlərdə müxtəlif s əciyyəvi morfonoloji proseslər müasir dövrlə müqayisədə daha aktiv olmuşdur. Türk dillərinin iltisaqi quruluşu ilə uyğun gəlməyən fleksiya, ablaut əlamətləri qədim kök dilin əlamətləri sayılmalıdır. Yəni həm amorf, həm iltisaqi, həm d ə flektiv quruluşlu dillərin mənşəyi eynidir. Aparılan araşdırmalar türk dillərinin iltisaqiliyəqədərki erkən döv- ründ ə bu dil tipinin özəllikləri ilə bir araya sığmayan kök- d ən dəyişmə ilə reallaşan söz yaradıcılığı növünün möv- cudluğu haqqında ehtimalların real zəmindən məhrum ol- ma dığını düşünməyə əsas verir (29, 59). Ablaut termini dilçilikd ə morfonoloji səciyyə daşıyan s əs əvəzlənməsi mənasında işlədilir. Müasir dünya dilçiliyin- d ə bu termin flektiv dillərə aid hadisə kimi dəyərləndirilir. Lakin q ədim dövrdə türk dillərində də həmin hadisə mövcud olmuş və söz yaradıcılığına xidmət etmişdir. Məhz qədim söz yaradıcılığındakı morfonoloji yollardan biri ablaut olmuşdur. F.C əlilov haqlı olaraq qeyd edir ki, bu hadisənin izi qıç // qaç- , əl // al-, dış // daş, gəl- // qal-, bil- // bul-, alt // üst kimi 90 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI onlarla sözd ə rudiment kimi qalmışdır ki, bu sahədə aparılan t ədqiqat işi maraqlı nəticələr verə bilər (19, 101 ). Hind-Avropa dill ərində, xüsusilə german dillərində ablaut hadis əsi geniş yayılmışdır. Fleksiya hadisəsi morfo- semantik, morfonoloji mahiyy ət daşıyan fonetik hadisədir, türk dill əri üçün daha çox diaxronik səciyyə daşıyır. Ancaq çağdaş türk dillərində həmin hadisənin izləri bəzi homogen kökl ərdə qorunmuşdur. Aparılan tədqiqatlar sübut edir ki, vaxtil ə türk dillərində də qədim söz yaradıcılığının əsas morfonoloji üsul larından biri məhz fleksiya hadisəsi olmuş- dur. Ablaut hadis əsi daxili fleksiyanın bir növüdür. Flek- siya hadis əsi flektiv dillər üçün səciyyəvi olsa da, iltisaqi dill ərdə də müşahidə edilir. Buna görə də müasir dillərin tipoloji bölgüsü nisbi mahiyy ətlidir. F.de Sössürün təbirin- c ə desək, hər hansı bir dil həmişəlik müəyyən bir dil tipinə aid olmur. Bütün dill əri tipologiyasından asılı olmayaraq, universal morfoloji qanunauy ğunluqlar birləşdirir. Mono- genez ideya sına əsaslansaq, dünya dilləri ortaq kökə bağ- lıdır. Buna görə də türk dillərinin kök morfemlərində mü- şahidə edilən fleksiya hadisəsinin mövcudluğuna təbii və normal dil prosesi kimi yana şılmalıdır. Tipoloji c əhətdən fərqli dillərdə müşahidə olunan ana- loji morfonoloji prosesl ərin heç də fərdi xarakter daşıma- dığını söyləmək olar. Müxtəlifsistemli dillərdə analoji ti- poloji hadis ələr flektivliyi dillərin inkişafında iltisaqilikdən sonrakı mərhələyə aid edənlərin yanlış mövqe tutduğunu sübut edir. Altay dill əri içərisində türk dillərinə nisbətən, monqol v ə tunqus-mancur dillərində fleksiya hadisəsi daha çox mühafiz ə edilmişdir. Türk dillərində tarixən iltisaqi qu- 91 BABA MƏHƏRRƏMLİ ru luşun daha çox sabitləşməsi söz köklərində fleksiyanın rolunu z əiflətmişdir. Y.Kuriloviç ablaut hadis əsinin fonem alternasiyaları il ə sıx bağlı olduğunu göstərir (187, 408). A.A.Reformatski hind-Avropa dill ərində ablaut tipli əvəzlənmələri eyni mor- femin vari antları adlandırır, çünki bu əvəzlənmələr bir mor- femin daxilind ə baş verir (75, 10). Altayşünaslıqda ilk dəfə daxili flek siyadan monqolşünas V.Y.Vladimirtsov bəhs et- mişdir (246, 432). İstər monqolşünaslıqda, istərsə də türkologiyada çox zaman kök morfeml ərdə baş verən semantik diferensiallaş- malar sinharmonik paralell ərlə bağlanmışdır. Altayşünas- lıqda geniş yayılmış bu nəzəriyyəyə görə, ahəng qanunu- nun t əsiri ilə ilkin söz köklərində fonetik variantlar yaran- mış, sonradan bu variantlar özlərinə yeni semantik çalar qa- zan dırmışdır. Sinharmonik variantlar Altay dillərinin aq- lütinativliy əqədərki dövründə daxili fleksiyanın izlərini ya- şadır (285, 55). A.M.Şerbak türk dillərində şəxs və sual əvəzliklərindəki fərqlənmələrin (kim-kem, ben-bana) flek- siya hadis əsinə nümunə olduğunu qeyd edir (293, 39). Dilçilikd əki ənənəvi fikrə görə, dünya dilləri kök dil- d ən (yəni amorfluq mərhələsindən) iltisaqiliyə, iltisaqilik- d ən sonra isə flektivliyə doğru inkişaf etmişdir. Yəni flek- tivlik dill ərin morfoloji inkişafında son nöqtə hesab edilir. Ancaq türk dill ərindəki söz köklərində flektivlik əlamətləri q ədim dil faktı kimi izah olunursa, deməli, yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, flektivlik heç d ə son mərhələ deyil. Türk dill ərinin yazılı qaynaqlarında da fleksiya hadisəsini müşahidə etmək mümkündür. Məsələn, XIV əsrə aid Əbu H əyyanın lüğətində tən “bədən”, tın “ruh” anlamlarında 92 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|