Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI əsasında semantik diferensiallaşması, göründüyü kimi, etimoloji m ənanı mühafizə edən vahidlərdə daha aydın şə- kild ə öz əksini tapır. Etimoloji mənası müəyyən olmayan, yal nız fonetik oxşarlıq üzrə qarşılaşdırılan sözlərdə isə kök- l ərin eynimənşəli olması şübhəli qalır (76, 123). Ə.Rəcəbli qeyd edir ki, türk dillərinin inkişafının daha q ədim dövrlərinə getdikcə leksik, morfoloji və sintaktik yol- larla yeni sözl ər yaratmağa nisbətən, fonetik yolla sözyarat- ma nın daha fəal olduğunu görürük. O, Orxon-Yenisey abi- d ələrində fonetik yolla söz yaradıcılığının aşağıdakı istiqa- m ətlərini müəyyənləşdirmişdir: 1) Sözün tərkibindəki qapalı saitl ərin açıq saitlərə keçməsi yolu ilə yeni sözlər əmələ g əlir; 2) Sözün tərkibindəki kar samitlərin cingiltiləşməsi yolu il ə yeni sözlər əmələ gəlir; 3) Məxrəci yaxın olan səs- l ərin bir-birinə keçməsi yolu ilə yeni sözlər əmələ gəlir; 4) T ələffüzü mürəkkəb olan səslərin parçalanması, sadələşməsi yolu il ə yeni sözlər əmələ gəlir (62, I, 298 - 299). Vaxtil ə türk dillərində təkhecalı köklərdə həm samit əvəzlənməsi, həm də sait əvəzlənməsi söz yaradıcılığı ilə n əticələnmişdir. Məsələn, qədim türkcədə sab // sav kökü “söz” m ənasını ifadə etmişdir (ПДП, 418; ДТС, 491). Hazırda dialektlərimizdə işlənən söz-sav qoşa sözündə hə- min kök mühafiz ə edilmişdir. Spesifik s~ç və b~v əvəz- l ənməsi ilə qədim türkcədə çav “fəryad, səda, səs” (ƏH, 32) sözü forma laşmışdır. İndi də dialektlərimizdə çavımaq sözü işlənməkdədir. Başqa nümunələrə nəzər salaq: kır “çöl” - kur “dağ” - xır “böstan”. Ac- // aş sözləri etimoloji cəhət- d ən c // ş refleksinə əsasən yaranmışdır. Türk dilindəki acıkmak- feilinin kökündə dayanan ac- feili c>ş keçidinin n əticəsində əmələ gəlmişdir. 81 BABA MƏHƏRRƏMLİ Bu faktlar q ədim türk dillərində fonetik yolla söz yara dıcılığının geniş imkanlara malik olduğunu bir daha t əsdiqləyir. Qədim türk sözündə karlaşma və cingiltiləş- m ənin söz yaradıcılığına səbəb olmasını su və yu- söz- l ərinin paralel mövcudluğu isbat edir. Krım tatarlarının di- lind ə tau və dağ formaları semantik fərqə malikdir. Həmin türk dilind ə dağ “dağ”, tau “meşə” mənasındadır (149, 16). Dem əli, eyni kökdə cingiltiləşmə məna diferensiallığı ya- rat mışdır. Vaxtilə söz kökündə bir samitin əvəzlənməsi ye- ni kökl ərin formalaşmasına yol açmışdır. Məsələn, qar // kar sözünün kökü “su” seman tikası ilə bağlıdır. Türk dill ərində r>y keçidi səciyyəvidir. XIII əsrə aid türk dillə- rind ə qay sözü “dolu” (“yağış”) anlamında işlənmişdir (21, 113). Müasir türk dilind ə də kay “yağış” mənasındadır (TS, 1112). Dig ər nümunələrə nəzər salaq: kır- // qır- “qırmaq”, kıy- // qıy- “kəsmək”, yet- // çat-, kəs- // qaz- sözlərinin pa- ralel liyi bu cür söz yaradıcılığının qədimliyini sübut edir. Türk dill ərində morfonoloji yolla söz yaradıcılığı üsul larından biri fuzial köklərin yaranmasıdır. Fuzial kök- l ərin yaranması söz köklərinin ilkin şəkilçiləşməyə doğru inkişaf mərhələsini əks etdirir. Fuziya F.Cəlilovun təbirincə des ək, həm də köklə şəkilçinin birləşməsi, qovuşması, morfeml ərin birləşmə üsuludur (19, 102). Türk dillərində q ədim dövrdə bəzi söz köklərində morfoloji inkişafla əla- q ədar olaraq kök+şəkilçi sərhədi itmiş, nəticədə, yeni sözlər t əşəkkül tapmışdır. G.J.Ramstedt, V.L.Kotviç, A.N.Kononov, N.A.Bas- kakov, B.B.Əhmədov və F.Cəlilovun tədqiqatlarında fuziya hadis ələrindən bəhs edilmişdir. N.A.Baskakov fuziyanı affiksl ərin tarixən birləşməsi, bir qrammatik forma kimi 82 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI çıxış etməsi şəklində izah edir. O, kök morfemlərin müx- t əlif formalarının yaranmasında fuziya hadisəsinin mühüm rolu oldu ğunu qeyd edir (113, 94, 143). B.B.Əhmədov bu hadis əni “morfoloji sadələşmə” adlandırır. Fuziya hadisə- sini birqat, ikiqat v ə üçqat morfoloji sadələşmə şəklində izah ed ən B.B.Əhmədov yazır ki, qədim birhecalı sözün əhatə etdiyi geniş məna tutumu artıq müxtəlif semantik xətt üzr ə tələbatı dəqiq ödəyə bilmədiyi tarixi dövrdən başla- yaraq bir şəkilçi ilə qovuşuq vəziyyətdə əvvəlki çoxmənalı sözün bir m əna hecasına, bir məna çalarına xidmət etməyə başlayır. Həmin kök şəkilçi ilə qovuşandan sonra artıq əvvəlki mənada öz müxtəlifliyini itirir, nəticədə, asemantik kök ə çevrilir. Köklə şəkilçi qovuşuğu fərqli məna bildirir. Bu zaman şəkilçi də semantik boşalmaya məruz qalır və bu m əqamda sadəcə mənasız ünsürə çevrilir (20, 73, 76). Deyil ən nəzəri fikirləri təhlil edərək bu qənaətə gəl- m ək olar ki, fuziya hadisəsi ilə asemantikləşmə hadisəsi bir-biri il ə bağlı dil hadisələridir. Faktlara nəzər salaq: ay+ıt >ayt - ba+ğ >bağ ı+ğac>ığac // ağac uz // us+ta >usta uz>uza-, uzun, uzaq * ka+xat // kat // qad+ın >qadın ka+y+ıt>qayıt- ku // kü+y >küy, qulaq *ko+y>koy- // qoy- tü+k >tük sa+y >say 83 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|