Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI ların ortaya çıxmasına səbəb olur. Çuvaş dilində protetik s əslərin mövcudluğu (əsasən v, y, h səsləri) onu digər türk dill ərindən fərqləndirən əsas xüsusiyyətlərdəndir. Məsələn, əksər türk dillərində işlənən ot // ut sözü həmin dildə vut şəklindədir və ya ula- // ulu- feili çuvaş dilində vula- for- ma sındadır. Hal-hazırda quruluşca sadə hesab edilən kök- l ərin, əslində, bir qismi tarixi baxımdan düzəltmədir: Məsə- l ən, Azərb. qoyun, qırğ. koy, tat. kuy, Azərb. qarış-, qaq. kaar-. Türk dill əri ilə müqayisədə məlum olur ki, Azər- baycan dilind ə köklərin əvvəlində işlənən samitlərin bir qismi protetik, y əni sonradan artırılan səslərdir: Azərb. vur- qırğ., özb. ur- və s. Azərbaycan ədəbi dilində arxaikləşən v ə ya ancaq dialektlərdə qorunan əski türk sözləri digər türk dill ərində işlənməkdədir. Məsələn, arxaik duş “yuxu” sözü qaraqalpaq dilind ə tüs formasında, dünən sözünün kö- kü tün // dün (“gec ə”) müstəqil şəkildə türk, qaraqalpaq, başqırd, qırğız dillərində, dinc sözünün kökü tın- “dincəl- m ək” feili qaraqalpaq dilində işlənir. Azərbaycan dilinin faktlar ını digər türk dillərinin faktları ilə tutuşdurduqda qu- ru luşca sadə olan köklərin bir qisminin tarixən iki sözdən yaran dığını üzə çıxarmaq mümkündür. Məsələn, gətirmək= g əlib+eltirmək (yəni gəlib ilətmək), oturmaq=olub+turmaq v ə s. Ə.Yəsəvinin “Divani-hikmət” əsərində oturmaq feili olturmak şəklindədir: Yol üstünd ə olturup yolnı sorgən dərvişlər, Ukbadin x əbər iştip yolğa kirgən dərvişlər (ƏY, 118). Müasir sarı uyğur dilində də oltur- variantındadır (201, 82). G ətirmək feilinin etimoloji cəhətdən iki kökdən 77 BABA MƏHƏRRƏMLİ yaranma sını XVIII əsrə aid cağatay abidələrində həmin feilin kӓltӱrmӓk şəklində işlənməsi sübut edir (126, 211). Az ərbaycan dilinin əski yazılı qaynaqlarında işlənən, ancaq hazırda arxaikləşən kök sözlər digər çağdaş türk dil- l ərində qorunmuşdur. Məsələn, suç “günah” (türk.), us “ağıl” (türk.), ayt- “demək” (qırğ.) və s. Türk dillərinin kök morfeml ərində mövcud fonetik, semantik divergensiya-ay- rılma faktları həm türk dil qrupları, həm də türk dillərinin h ər biri üçün səciyyəvi əlamətlərdəndir. 78 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI II FƏSİL KÖK SÖZLƏRDƏ DERİVATOLOJİ PROSESLƏR Kök morfeml ər söz yaradıcılığı prosesinin ilkin mən- b əyidir. Tarixən türk dillərində söz yaradıcılığı bir neçə isti- qam ətdə getmişdir. Bəzi ilkin söz kökləri tarixi inkişaf n əticəsində fonetik qanunauyğunluqlardan yaranan səbəb- l ərlə bağlı olaraq yeni leksemlərə çevrilmiş, bir qrup köklər- d ə şəkilçiləşmə nəticəsində yeni derivatlar yaranmış, digər bir qrup söz kökl əri asemantikləşməyə məruz qalmış, ru- diment şəklində digər sözlərin tərkibində izlərini saxlamış- dır. Bu cür çoxşaxəli söz yaradıcılığı prosesi türk dillərinin lüğət fondunu zənginləşdirmişdir. Şəkilçiləşməyəqədərki dövrd ə fonetik yolla sözyaratmanın müxtəlif istiqamətləri mövcud ol muşdur. Türk dillərində qədim söz yaradıcılığı üsul larından bəhs edərkən, təkhecalı söz köklərindəki vari- antlılığın da derivatoloji mahiyyətini nəzərə almaq lazımdır. Söz kökünd əki fonovariantlar tarixən semantik diferen- siallaşmaya təkan vermiş faktlardan biridir. Bu prosesdə türk dill ərindəki dialekt fərqləri də mühüm amil olmuşdur. Türkologiyada N.A.Baskakov (113, 153), E.Z.Ka- jib əyov (165, 132), M.A.Çerkasski (285, 55), E.V.Sevort- yan (246, 435) v ə Q.Sadvakasovun (243, 80-82) tədqiqat- larında fonoloji yolla söz yaradıcılığı prosesi şərh edil- mişdir. Azərbaycan dilçiliyində fonetik yolla söz yaradı- cılığından S.Cəfərov (17, 16), S.Əlizadə (22, 27-29), M.Yusifov (76, 83), F.C əlilov (19, 98, 101), Q.Bağırov (14, 83), Ə.Rəcəbli (62, I, 298-299), B.Xəlilov (33, 6) və A.Ha- cıyevanın (29, 56-60; 30, 59) əsərlərində bəhs olunmuşdur. 79 BABA MƏHƏRRƏMLİ S.C əfərov ilkin söz köklərində fonetik yolla söz ya- radıcılığının səbəblərini və mahiyyətini izah etmişdir. Alim tağ-dağ, göz-gör- tipli fonoloji əvəzlənmələrin söz yaradı- cılığı ilə nəticələndiyini qeyd edir. S.Cəfərov göstərir ki, sözd ə səslərin dəyişməsi nəticəsində yeni sözlərin əmələ g əlməsi prosesi dilimizin tarixi inkişafını, başqa türk dilləri il ə olan əlaqə və münasibətini öyrənmək işinə çox kömək ed ə bilər. Beləliklə, söz tərkibində səslərin dəyişməsi pro- sesi böyük əhəmiyyət kəsb edir və türkologiyada tarixi- müqayis əli metodun əsas vasitələrindən biri olaraq özünü göst ərir (17, 16, 23, 93). B.Xəlilov yazır ki, söz yaradıcılığı t əkcə müasir dildə deyil, yazıyaqədərki dövrdə də mövcud olmuşdur. Alim yazıyaqədərki dövrün söz yaradıcılığını fonosemantik inki şaf kimi şərh edir (33, 6). Pratürk dövründ ə morfonoloji və fonetik üsullarla baş ver ən söz yaradıcılığı prosesləri aşağıdakılardır: fuziya-ase- mantikl əşmə, sinkretiklik, fleksiya-ablaut, ilkin uzanma, metateza, reduksiya, proteza. Müasir türk dill əri üçün sə- ciyy əvi sayılmayan fonoloji yolla söz yaradıcılığı qədim dövrd ə, əksinə, çox aktiv olmuşdur, çünki o zamanlar türk dill ərinin sözyaratma ehtiyacı, əsasən, bu üsulla ödənilmiş- dir. Türk dill ərinin amorfluq mərhələsində dilin sözyaratma im kanları məhdud idi, hələ qrammatik formalar yaranma- mışdı, ilkin dil daha çox söz səviyyəsində idi. Qədim türk dill ərində fonetik dəyişmə ilə yeni sözlərin yaranması, ilk növb ədə, amorf quruluşdan iltisaqi quruluşa keçidlə bağlı idi (19, 100). M.Yusifovun fikrinc ə, fonetik söz yaradıcı- lığında, hər şeydən əvvəl, nəinki Azərbaycan dilinin, həm d ə bütün türk dillərinin ilkin strukturu öz izlərini saxlayır (78, 221). O yazır ki, söz köklərinin fonetik dəyişmələr 80 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|