Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI Q.E.Kornilov müxt əlif dillərdəki buğa // buğu // buka // bull sözl ərinin *bu // *mu // *mı “böyürmək” ideofonun- dan yaran dığını iddia edir (184, 73). Müqayisə edək: türk.dial. buhur “d əvə”, türk.dil. buğa “öküz”, buğu “ma- ral”. Q ədim türk abidələrində buğra “keçi” mənasında da işlənmişdir. Orxon-Yenisey yazılı abidələrində bi kökü “at, ayğır” anlamını ifadə etmişdir (71, 304). Bu söz qeyri-türk dill ərində də mövcuddur: sam.-ham. *bogur “quş” (HSED, 74), mon. bar “p ələng” (MTS, I, 141), boda “iri qaramal” (MTS, I, 173) soy. beэ “madyan” (241, 56), qəd.isl. bokkr “keçi” (214, 154), manc. buxa “yırtıcı heyvan”, “qoyun, erk ək keçi”, mon. buqa “maral”, buur “erkək dəvə”, mord. buka, mac. bika “öküz”, mar. muka “in ək”, ər. bakr “körpə d əvə”, ing. bull “öküz”, rus. бык “öküz”, irl. bo “inək”, yun. bous “öküz”, bask. behi // bei “in ək”, rom. buke // bouk // bok “erk ək keçi”, lat. bukula “inək balası, dana”, protokelt. *bow “in ək”, *bukko “keçi” (EDPC, 71, 83), kartv. *pur “in ək” (ЭСКЯ, 192), oyr. boq “xırdabuynuzlu qaramal”, buha // buhu “maral”, hind. bakra “keçi”, yap. buta “donuz”, ər. bair “dəvə”, ing. boar (boa) “qaban”, q əd.isl. baka “it” (CCМСИЯ, 138). Müxtəlif türk dialekt- l ərində, ləhcələrində də həmin kökün diferensiallaşması mü şahidə edilir: Sib.tat.dial. buar “at” (СДСТ, 47), uyğ.dial. boğı // bodı “maral”, boda “sürü, qaramal”, qar.- balk.dial. bu “maral” (98, 110-111). Q ədim söz köklərində fonoloji yol la söz yaradıcılığı dilin ən qədim inkişaf yolla- rından xəbər verir. Məsələn, türk. mal “qaramal”, qəd.tunq. *mul “maral, sığın” (EDAL, 951), mon. mal “iribuynuzlu ev heyvanı” (MED, 43). Halbuki mal sözü əksər mənbələr- d ə ərəb mənşəli hesab edilir. Ancaq bu tipli sözləri konkret 65 BABA MƏHƏRRƏMLİ bir dil ə aid etmək düzgün deyil. Altay etimoloqları bu sözün arxetipini protoaltay dili üçün *mula şəklində bərpa edirl ər (EDAL, 42). Türk dillərindəki bulan (bu+lan) sözü- nün d ə b // m refleksinə əsasən maral (ma+ral) sözü ilə eyniköklü ol ması güman edilir. Fonoloji qanunauyğunluğu da n əzərə alsaq, ma // mu // bu kök morfemi ilə mövcud olan bütün bu heyvan ad ları eyni mənşəyə malikdir və ho- mogen kökl ərdir. Müqayisə edək: kor. mal “at” (262, 19), çin. ma “at” (193, 87), q əd.slav. маль, qot. smals, lat. malus, yun. melon “xırdabuynuzlu qaramal” (118, 107), ing. mule “qatır”, mon. *mok “ikiyaşlı erkək maral”, proto- alt. *muk “öküz” (EDAL, 42), çin. mı “maral” (БКРС, 309), s.uyğ. ma “at” (201, 74), akk. mūr (193, 246), mac. marha “öküz” (EDH, 35), q əd.isl. marr “at” (258, 252), vax. m əd “madyan” (ЭСВЯ, 237), qəd.hind.-Avr. *mel “varlıq, heyvan”, hind.-ari. mallu “ayı” (CCМСИЯ, 61). Yuxarıda sadaladığımız analoji faktlar sübut edir ki, s əs təqlidindən yaranan kök morfemdən tədricən morfo- noloji yolla yeni heyvan adları törəmişdir. Deməli, bir çox söz kökl ərinin rekonstruksiyasında səs təqlidi amili nəzərə alınmalıdır. Müxtəlif dillərdə müşahidə edilən analoji lek- sik faktlar nostratik kökl ərin bir çoxunun səs təqlidindən ya randığını təsdiqləyir. İlk sözlərin konkret və və ya mücərrəd mənalar bildir- m əsi haqqında dilçilikdə fərqi fikirlər var. Bəzi dilçilərin q ənaətinə görə, ilkin məna həmişə konkret olmuşdur və protodild ə mücərrəd anlayışları ifadə edən sözlər mövcud deyildi. Ancaq əksini düşünən alimlər də var. E.Benvenist h ər iki fikrin əsassızlığını iddia edir (176, 37). İlkin insan t əfəkkürünün konkret anlayışlar bildirməsi fikrini S.S.May- 66 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI zel (193, 100) v ə E.Z.Kajibəyov (167, 96) da müdafiə edirl ər. Əlbəttə, protodildə mücərrəd mənalı sözlərin tama- mil ə yoxluğunu iddia etmək də düzgün deyil, çünki məhz protodild ə ilkin mifoloji anlayışlar, sakral məfhumlar ya- ranmışdır. Ən qədim insanların nitqi birhecalı, dəyişməyən v ə bir-biri ilə bağlanmayan sözlərdən ibarət olmuşdur. On- lar əksərən başqa canlılar kimi kəsik-kəsik qışqırtılarla danış- mışlar. Birgə fəaliyyət tədricən eşidilən səsin mahiyyətini an- lamaq imkanı yaratmışdır. Lazımi mənalar bu cür müəyyən s əslərlə mənimsənilmişdir (40, 16). Türk dill ərində kök sözlərin sayı fərqli şəkildə müha- fiz ə olunmuşdur. E.V.Sevortyan 308 ümumtürk söz kökünü t əkhecalı əsaslar adlandırır, onlardan 65-i ad, 123-ü feil, 85-i sinkretik kökdür (221, 94). N.A.Baskakov q ədim türk dilind ə 709 təkhecalı sözün işləndiyini qeyd edir (105, 285- 288). A.T.Kaydarov müasir qazax dilind ə 3000-ə yaxın kök sözün qorunduğunu qeyd edir (171, 70). Q.V.Popov yakut dilind ə 6847 kök sözün olduğunu, onlardan 5485-nin türk, monqol v ə tunqus-mancur dillərində paralellik təşkil etdi- yini göst ərir (166, 15). Rekonstruksiyalar dilin ilkin dövrün ə – yazıyaqə- d ərki, yəni protodilə aid olduğundan çox zaman fərziyyələr s əviyyəsində özünü göstərir. Ancaq həmin fərziyyələr dil- çilik baxımından fonomorfoloji, leksik-semantik qanunlara əsaslandıqda elmi cəhətdən inandırıcı olur. Həm dünya dilçiliyind ə, həm də türkologiyada elmi etimologiyadan, onun n əzəri problemlərindən dəfələrlə bəhs edilmiş, lakin b əzi məsələlər hələ də öz həllini tapmamışdır. Rekonstruk- siya iki istiqam ətdə aparılır: 1) daxili rekonstruksiya; 2) xarici (müqayis əli) rekonstruksiya. Dünya dilçiliyində da- 67 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|