Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI şafına dünya dillərinin ümumi, ortaq inkişafı aspektindən ya naşmaq lazımdır. Türk dill ərindəki söz köklərinin anlautu haqqında da f ərqli fikirlər irəli sürülmüşdür. B.A.Serebrennikov ehtimal ed ir ki, kar başlanğıc dilin aqlütinativ quruluşunun doğur- du ğu nəticələrdən biridir (136, 79). N.K.Dmitriyev karlaş- manı birinci qəbul edən dilçilərə etiraz edir. O, qumuq dilinin materialla rına əsaslanaraq, cingiltiləşməni ilkin he- sab edir. N.K.Dmitriyev bu dili ona areal c əhətdən yaxın olan noqay dili il ə müqayisə edərək, qumuq dilində cingil- til əşmənin daha güclü mövqeyə malik olduğunu müəyyən- l əşdirmişdir (148, 14-15). Oğuz qrupu türk dillərinə nis- b ətən qıpçaq qrupu türk dillərində kök sözlərdə karlaşma daha çox mühafiz ə edilmişdir. Bu karlaşma qədim türk söz kökl ərinin səciyyəvi əlamətlərindən biridir. İlkin söz köklə- rind ə anlautda karlaşma nəzəriyyəsinin tərəfdarları daha çoxdur. Ancaq V.M.İlliç-Svitıç, K.Menqes türk söz kök- l ərinin anlautunun həm kar, həm də cingiltili olması fikrini müdafi ə edirlər (136, 77). Ümumiyyətlə, türkologiyada il- kin kökl ərdə kar-cingiltili samit oppozisiyası ən çox mü- bahis ə doğuran məsələlərdən biri hesab edilir. Kar anlauta üstünlük ver ən türkoloqların əsas arqumenti qədim türk yazılı qaynaqlarındakı faktlardır. Bəzən bu hadisə, yəni söz əvvəlində kar-cingiltili samit oppozisiyası qədim dialekt faktı kimi də şərh edilir (136, 79, 87). İstər türkologiyada, ist ərsə də hind-Avropa dilçiliyində kar samitlər mövqeyinə gör ə güclü, cingiltili samitlər isə zəif səslər hesab edilir (187, 403). Buna gör ə də qədim türk söz kökünün kar anlautu daha inan dırıcıdır. 53 BABA MƏHƏRRƏMLİ Türkologiyada ilkin söz kökl ərinin kar anlautu vaxtilə vur ğunun birinci hecaya düşməsi ilə əlaqələndirilir. Türko- loqlar çox zaman bu problemin h əllində german dillərində özünü göst ərən Verner qanununa əsaslanırlar. Türk dil- l ərində kök sözlərin kar anlautu Ural dillərinin pradilindəki materiallarla müqayis ədə sübut edilir (228, 13). Hind-Av- ropa dilçiliyind ə də kar başlanğıc ilkin sayılır. E timoloji araşdırmalarda mifoloji qaynaqlara geniş istinad edilir (227, 242-247). Dünya dilçiliyind ə alternativ, qeyri- ənənəvi etimologiyadan da istifadə olunur. Məsələn, ilkin söz kökl ərinin semantik inkişafına qədim simvolika prinsipind ən yanaşanlar var. M.M.Makovskinin bu sahə- d əki araşdırmalarını xüsusi qeyd edə bilərik. M.M.Makov- ski hind-Avropa dill ərində fonetik baxımdan oxşar və eyni, ancaq seman tikası tam fərqli sözlərin qədim ritual, sim- volika baxımından eyni mənşəyə malik olduğunu iddia edir. Onun araşdırmalarının nəticəsinə görə hind-Avropa dill ərindəki formaca eyni, mənaca fərqli sözlərin mənşəyi q ədim insanların ritual fəaliyyəti ilə bağlıdır (197, 24-194). Ancaq burada mübahis əli məqamlar çoxdur. Sinkretik kökl ərin daha çox olduğu dönəmlərdə ad- feil amorf luğuna malik sözlər heca tonlarına əsasən fərq- l ənmişdir (206, 16; 290, 136). Yəni protodildə heca tonu əsas məna fərqləndirici vasitələrdən biri olmuş, delimitativ fun ksiya daşımışdır. Qədim türk dillərində ilkin vurğunun musiqili v ə yaxud ekspirator (güclü) vurğu olması haqqında fikirl ər mövcuddur (207, 90). Musiqili vurğu məna fərqi yarat mağa xidmət edən prosodik vasitədir. Yəni həmin vurğu ilə səsin tonları eyni sözün müxtəlif mənalar daşıma- sına səbəb olur. Dilin amorf quruluşunun mövcud olduğu 54 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI vaxtlarda vur ğu söz köklərində semantik diferensiallıq ya- rat maqla ilkin söz yaradıcılığı prosesinə xidmət etmişdir. Türk dill ərinin kök sözlərinin morfonoloji inkişafında s əciyyəvi xüsusiyyətlərdən biri də spontan səs keçidləridir. Faktlara n əzər salaq: Azərb. döy-, türk. döv-. Deməli, v>y keçidi spontan xarakterlidir. Q ədim türk dillərində işlənən qıl- “etmək” feili dolqan türkcəsində qın- formasındadır (ДРС, 24). Türk dillərində kon // koy “qoyun” paralelliyi n>y keçidini sübut edir. A.M.Şerbak qeyd edir ki, türk dill ərində hind-Avropa dillərindən fərqli olaraq, bütün saitl ərin bir-birinə keçməsi mövcuddur (290, 17). Türk dill ərində fonoloji səviyyədə müşahidə edilən dialekt fərq- l əri qədim səs keçidlərinin reliktini əks etdirir. N.A.Sırom- yatnikov yazır ki, müqayisəli-tarixi metod müqayisə edilən dill ər arasında ciddi fonetik uyğunluqların müəyyənləşdiril- m əsini tələb edir. Müqayisə zamanı bir dildəki səs digər dild əki səslə eyni mövqeyə və səs uyğunluğuna malik olmalıdır (262, 20). Bəzi anomal görünən dil faktları qo- hum olmayan dill ərdə nəzərə çarpanda mümkün səs ke- çidl əri ilə onun izahını vermək mümkündür. Məsələn, k>y, y>q keçidl ərinə nəzər salaq: türk dillərindəki yalın “lüt”, yal çın “çılpaq” sözlərinin kök morfemi *yal ilə rus dilin- d əki голый “lüt, yalın” sözünü tutuşduraq. Həmin sözün kök morfemi yal // qol il ə türk dillərindəki kəl // kel “keçəl” sözü arasında uyğunluq var. Müqayisə edək: qəd.alm. kalo “keç əl” (ЭСРус.Я, 94), sam.-ham. golah “keçəl ol- maq”(HSED, 215). Qeyd ed ək ki, y>q keçidi digər sözlərdə d ə müşahidə olunur. Məsələn, Altay dillərində: *yal “alov, od”, qal // qala “od, od qalamaq”. Dem əli, kompleks eti- 55 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|