Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI sura- “soruşmaq” (MTS, II, 1144) və s. Müqayisə üçün qeyd ed ək ki, türk dillərində təkhecalı kök morfemlər monqol dill ərində olduğu kimi, tunqus-mancur dillərində d ə ikihecalıdır: türk.dil. ov, mon. av, sol. ava, manc. aba “şikar” (ССTМЯ, I, 7), türk.dil. ot, mon. ota, tunq.-manc. okta “ot” (ССTМЯ, II, 46), türk.dil. taş // daş, bao. taşe “daş” (268, 148). Bu paralel faktlar bir daha göstərir ki, türk dill əri monqol və tunqus-mancur dillərindən daha əvvəl təşəkkül tapmışdır. Yəni nostratik dillərdən olan Altay dill əri içərisində türk dillərinin formalaşması daha er- k ən başa çatmışdır, çünki təkhecalı sözlər çoxhecalı söz- l ərdən daha öncə yaranmışdır. Türk dillərinin kök sözlə- rind ə diqqəti cəlb edən səciyyəvi xüsusiyyətlərdən biri də b əzi türk dillərində təkhecalı olan köklərin digərlərində iki- hecalı olmasıdır. Məsələn, Azərb. qaz, s.uyğ. kaza (201, 49), Az ərb. ol-, Alt.dial. ulu- (111, 161), əksər türk dil- l ərində at, xotan dilində ată, əksər türk dillərində bud, xotan dilind ə butū. A.M.Şerbak xotan dilindəki bu hadisəni monqol v ə ya çin dilinin təsiri ilə izah edir. O, türk dil- l ərində 50-dən çox bu tipli, yəni ikili xüsusiyyətə malik kökün mövcud luğunu qeyd edir (289, 38, 40). E.V.Sevortyan ikihecalı və açıq hecalı monqol söz- l ərinin türk dillərindəki bənzər təkhecalı söz kökləri ilə mü- qayis ədə daha qədim olması haqqında iddiaların öz təsdiqi- ni tapmadığını bildirir (248, 86). Ancaq A.Dıbo, O.Mudrak v ə S.Starostin tərəfindən tərtib edilmiş “Altay dillərinin etimoloji lü ğəti”ndə çoxhecalı rekonstruksiya geniş yer tut- maqda dır (EDAL, 274-1556). A.Bomhardın nostratik araş- dırmaları isə təkhecalılığa əsaslanır (296, 21). 41 BABA MƏHƏRRƏMLİ Türk dill ərinin materialları əsasında ikihecalı sözlərin çoxunu diaxronik baxımdan birhecalı şəkildə rekonstruksiya etm ək imkanları genişdir. Bunun üçün, əlbəttə, dərin eti- moloji t ədqiqatlar, zəngin tipoloji müqayisələr tələb olunur. Bu araşdırmalarda ən qədim yazılı qaynaqlardan dialekt fakt larına qədər geniş arealda təhlillər aparmaq lazımdır. Q ədim türk yazılı abidələrində ad və feillərin əksəriy- y əti təkhecalıdır: ač “ac”, ač- “açmaq”, aη “ağıl”, ar- “al- datmaq”, ar- “yorulmaq”, at “ad”, äb “ev”, äb- // äv- “t ə- l əsmək”, äl- “yaxınlaşmaq”, äs- “əsmək”, baš “baş”, bäg “b əy”, bär- “vermək”, bod “bədən”, čab // čav “şöhrət”, čap- “çapmaq”, il “xalq”, is “yoldaş”, ir- “olmaq”, it- “etm ək”, it- “itələmək”, köm- “qazmaq”, kis- “kəsmək”, kün “xalq”, kör- “görm ək”, kü “şöhrət”, küp “qab”, min “m ən”, mun “kədər”, oq “ox”, ot “atəş”, öt- “yandırmaq”, öt- “oxumaq”, puš “ əsəbləşmək, həyəcanlanmaq”, qap-“tut- maq”, qon- “gec ələmək”, quv- “izləmək”, säk- “cəld tullan- maq”, suv “su”, soq- “z ərbə vurmaq”, tal- “yorulmaq”, tar “dar”, täz- “qaçmaq”, tuγ “bayraq”, tur- “durmaq, yaşa- maq”, ün “s əs” (ПДП, 354-441) və s. Hind-Avropa dilçiliyind ə daha çox dəstəklənən mono- sillabizm ideyası türkologiyada da müdafiə edilir. İlkin söz kökl ərinin monosillabik quruluşda olması ideyası, əlbəttə, daha inandırıcıdır, çünki inkişaf hər zaman sadədən mürək- k əbə doğru getmişdir. Təbii ki, çoxhecalılıq dilin tarixi in- kişafının sonrakı mərhələsinə aiddir. T ədqiqatlar göstərir ki, təkhecalı söz kökləri ilkin dil elementl əri kimi lüğət tərkibinin zənginləşməsində baza ro- lunu oynamışdır. Hər bir təkhecalı söz kökü inkişaf edərək yüzl ərlə yeni lüğət vahidi əmələ gətirmişdir. Ona görə də 42 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI t əkhecalı ilkin köklərin əksəriyyəti öz qədim formalarını tam qoruyub saxlaya bilm əmişdir (33, 59). Həm dünya dil- çiliyind ə, həm də türkologiyada bu məsələdə üstünlük tək- hecalılığa verilir ki, biz də həmin fikrin tərəfdarıyıq. Müasir türk dill ərində təkhecalılıq feillərdə daha çox müşahidə edilir. Bu da dig ər nitq hissələri ilə müqayisədə feillərin strukturunun möhk əm və sabitliyini sübut edir. M.Yusifov yazır ki, ilkin köklər dedikdə elə köklər nəzərdə tutulma- lıdır ki, onlarda leksik məna ilə yanaşı, etimoloji məna da mühafiz ə olunsun (76, 110). Müxt əlif dil kontaktları, səs keçidləri, arealların də- yişməsi, sinkretikliyin parçalanması, fuziallaşma, şəkil- çil əşmə tarixən türk dillərində kök morfemlərin inkişafına, fonoloji, morfonoloji, semantik d əyişmələrə gətirib çıxar- mışdır. Müasir türk dillərinin lüğət fondunda daşlaşmış çox- lu miqdarda leksem var ki, onlarda kök+şəkilçi sərhədini və ya münasib ətini araşdırmaq üçün həmin sözlərdə baş verən fonetik v ə morfoloji inkişaf proseslərini izləmək lazımdır. Vaxtil ə türk dillərinin amorfluq mərhələsində mor- feml ərdə supraseqment formalar daha aktiv olmuşdur. İl- tisaqilik m ərhələsində isə onların funksiyaları zəifləmişdir. Türk dill ərinin tarixində şəkilçiləşmə sonrakı hadisə olsa da, kök morfeml ərin sürətli inkişafını təmin etmişdir. Mü- asir türk dill ərində kök sözlərin morfoloji strukturunun for- ma laşması onların amorfluqdan iltisaqi quruluşa keçməsi il ə sıx bağlıdır. Tədricən baş verən fonetik hadisələr kök sözl əri yeni leksemlərə çevirmiş, həm də onların allomorf- ları və derivatları yaranmışdır. Türk dill əri amorfluqdan iltisaqi quruluşa keçdikdən sonra ilkin kökl ərdən törəmə sözlər təşəkkül tapmışdır. 43 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|