Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
BABA MƏHƏRRƏMLİ E.Benvenist v ə H.Hirtə görə, qədim hind-Avropa dillərində bütün feill ər isim köklərindən yaranmışdır (195, 160; 119, 202). A.Fisk dilin ad yarada bilm ədiyi vaxtda feil kök- l ərinin mövcud olduğunu qeyd edir. A.Meye də ilkin köklə- rin h ərəkət bildirdiyini iddia edir (ЭСТЯ, I, 32). N.Y.Marr is ə yazır ki, qədimdə feillər müstəqil nitq hissəsi olma- mışdır. Onlar yalnız frazada, ifadədə ad bildirən sözün feil kimi işlənməsi nəticəsində yaranmışdır, bir sözlə, bütün feill ər isim köklərindən təşəkkül tapmışdır (211, 21-22). Q.Şuxardt, A.Trombetti, Q.Royne, K.Herman və bir çox di- g ər dilçilərin fikrincə, adlarla müqayisədə, feillər daha qə- dim söz qrup larıdır (175, 131). Türkologiyada da bu prob lem haqqında ziddiyyətli fikirl ər irəli sürülmüşdür. A.M.Şerbak göstərir ki, türk dil- l ərində bütün kök morfemlər kiçik istisna ilə ad və feillər- d ən ibarətdir (288, 269). Y.V.Şeka yazır ki, türk dillərinin t əkamülü mərhələlərində nidalar ilk köklərdir, əvəzliklər onlardan tör əmiş gövdələr kimi təşəkkül tapmışdır. Həmin m ərhələ Ural-Altay dövrü idi (90, 127). Əlbəttə, bu məsələ il ə əlaqədar subyektiv mülahizələr çoxdur. B.M.Yunusə- liyev ən qədim kök morfemlər sırasına isim və feillərlə ya- naşı, təqlidi sözləri də aid edir (295, 6-9). A.A.Zayonç- kovskinin fikrinc ə, qədim türk sözləri, əsasən, təkhecalı feill ərdir (156, 29). Türkologiyada nitq hissələrinin mən- şəyi haqqında məsələdə sinkretizmlik nəzəriyyəsinin t ərəfdarları da var (182, 23). Sinkretizmlik nəzəriyyəsinə gör ə, qədim türk dillərində ad və feillər eyni zamanda ya- ranaraq, korrelyativ kökl ər kimi mövcud olmuşdur. F.C əlilovun fikrincə, türk dillərində ilkin sinkretik kökləri isim, sonra feil, yaxud əvvəlcə feil, sonra isim olmuşdur 38 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI şəklində izah etmək bu problemin həllinə aydınlıq gətirmir. Problemin h əlli amorf quruluşdan iltisaqi quruluşa keçidlə bağlı məsələlərin şərhi ilə bağlıdır (19, 87). N.Hacıemi- noğlu yazır ki, türk dilinin başlanğıc dönəmlərində tək- hecalı söz kökləri iki qismə ayrılmışdır: isimlər və feillər (87, 9). B.Atalay is ə isimlərin ilkinliyi qənaətinə gəlir. O, fikrini bununla əsaslandırır ki, insanlar öz ətrafındakı məf- humları əvvəl adlandırmağa başlamışlar. Feillərin seman- tikasında iş, zaman, şəxs kimi üç anlayışın eyni anda nəzərə alınması, dərk olunması gərəkdir. Bundan başqa, feillərdə m ənaca təcrid edilmə var. Bu cür abstraktlaşma isə hər halda dil inkişaf etdikdən və düşünmə qabiliyyəti yüksəl- dikd ən sonra meydana gəlmişdir (81, 110). Q.Bağırov bu n əticəyə gəlir ki, türk dillərində, o cümlədən Azərbaycan dilind ə işlənən feillərin kəmiyyətcə təhlili göstərir ki, onların köklərinin isim və başqa nitq hissələrinə nisbətən sayca m əhdudluğuna baxmayaraq, insan cəmiyyəti hal- h ərəkət məfhumlarını ifadə etmək tələbini ödəmək üçün əv- v əlcə feil köklərindən istifadə etmişdir (14, 25). B əzi tədqiqatçılar feillərdə təkhecalılığın daha çox mühafiz ə olunduğuna əsaslanaraq, feilləri qədim hesab edirl ər. Lakin bu fakt əsas sayıla bilməz, çünki türkologi- yada d əfələrlə sübut edilmişdir ki, monosillabik feillərin bir qismi etimoloji c əhətdən düzəltmədir. B.Xəlilov isə isim və feill ərlə yanaşı, özü də qeyd etdiyi kimi, mübahisəli olsa da, əvəzlikləri də kök morfemlərə aid edir (33, 10). Biz də əvəzlik köklərini ən qədim söz qruplarından biri hesab edi- rik, çünki dild ə ilkin sözlərin yaranışında konkret anlayış- ların ifadəsi birincidir, sonra isə mücərrəd anlayışların adlan dırılması baş vermişdir. Əvəzlik kökləri də (xüsusilə 39 BABA MƏHƏRRƏMLİ şəxs və işarə əvəzlikləri) dildə konkretlik ifadə edən söz qrupla rındandır. Problemin şərhi yazıyaqədərki dövrlə bağlı olduğuna görə isimlərin və ya feillərin və yaxud da əvəzliklərin daha qədimliyini müəyyənləşdirmək çətin və mübahis əlidir. Yəni bu məsələnin şərhində ancaq ehti- mallar ir əli sürmək olar. Buna görə də biz hər üç söz qru- punu kök morfeml ərə aid edirik. M.Yusifov etiraf edir ki, qohum dill ərdə fonetik c əhətdən fərqlənən eyniköklü sözlərdə hansı variantın baş- lanğıc və ya əsas olduğunu söyləmək çətindir (76, 5). Altay şünaslıqda və türkoloji dilçilikdə kök morfemlərin fonetik strukturu haqqında da təzadlı fikirlər var. G.J.Ram- stedt, N.K.Dmitriyev, V.L.Kot viç, A.M.Şerbak, N.A.Bas- kakov v ə B.Atalay qədim türk söz köklərinin bir və ya iki- hecalı olması haqqında fərqli fikirlər irəli sürmüşlər. B.Ata- lay t əkhecalılığı ilkin hesab edir (81, 6). Altayşünasların və türkoloqların bəziləri ilkin kök morfeml ərin bir hecadan ibarət olması fikrini qəbul etmiş, dig ərləri isə onların ikihecalı olduğunu qeyd edərək, inkişaf n əticəsində həmin kök morfemlərin təkhecalı sözə çev- rilm əsi müddəasını müdafiə etmişlər. Məsələn, V.L.Kotviç ən qədim Altay sözlərinin təkhecalı olduğunu göstərir (185, 36). G.J.Ramstedt is ə monqol dillərinin faktlarına əsas- lanaraq ikihecalı kökləri ilkin hesab etmişdir (239, 25-27). Türkologiyada monosillabizm ə üstünlük verilir. An- caq N.K.Dmitriyev türk dill ərində ən qədim kök formaların çox hecalı olması qənaətinə gəlmişdir (148, 157). Maraqlı fakt ondan ibar ətdir ki, türk dillərində təkhecalı olan eyni sözl ər monqol dillərində ikihecalı şəkildədir: türk.dil. ud-, mon. utu- “udmaq” (MTS, II, 1370), türk.dil. sor-, mon. 40 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|