Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
BABA MƏHƏRRƏMLİ Amorfluq m ərhələsində məhz korrelyativ söz kökləri daha çox möv cud olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, A.Şleyxer kök sözlü dill əri inkişafın başlanğıcı adlandırırdı (46, 82). Mü- asir türk dill ərində mühafizə edilən təkhecalı köklərin bir qismi h əmin amorfluq dönəminin izlərini yaşadır. Bu ba- xımdan, tarixən amorf quruluşa malik türk dillərinin dün- yanın ən qədim dillərindən olması qənaəti daha inan- dırıcıdır. Dilçilikdə belə bir ümumi, ənənəvi fikir mövcud- dur ki, dünya dill əri amorfluqdan iltisaqiliyə, iltisaqilikdən flektivliy ə doğru inkişaf yolu keçmişdir. Türk dilləri iltisaqi quru luşa malik olsalar da, onlarda fleksiya əlamətləri də var. H əmin əlamətlər dünya dillərinin tipoloji cəhətdən də birliyini, monogenezliyini sübut edir. Tarix ən türk dilləri- nin müxt əlif ləhcələrinin yaranması və tədricən onlar ara- sında diferensiallığın güclənməsi kök sözlərdə fonetik və seman tik inkişafı sürətləndirmişdir. Müasir türk dillərində eyni söz kökl ərində fərqli fonetik və semantik variantların mövcud luğu bunu təsdiq edir. Son dövrl ərdə dünya dilçiliyində kök morfemlərin qo- hum olmayan dig ər dillərin faktlarına əsasən praformalarının b ərpa edilməsi istiqamətində də tədqiqat işləri aparılır. Bu is ə rekonstruksiyanın miqyasını genişləndirir, müqayisəli-ta- rixi metodun s ərhədindən kənara çıxır. Müasir dilçilikdə xa- rici rekonstruksiya metodunun s ərhədlərinin genişləndiril- m əsi daha dəqiq elmi nəticələrə gəlməyə imkan verir. Bəzi türkoloqlar türk dill ərinin digər Altay dilləri ilə qohumluğu- nu inkar edib, mövcud paralellikl əri dil əlaqələrinin nəticəsi kimi t əqdim etsələr də, əslində, bu, genetik bağlılıqdır. Dünya dill ərində analogiyaların, paralelliklərin möv- cudluğunu heç kim inkar edə bilməz. Tədqiqatlar sübut edir 44 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI ki, h ətta qohum olmayan dillərin morfonologiyasında özü- nü göst ərən tipoloji hadisələrin müqayisəsi, xüsusilə kon- takt n əticəsində ortaya çıxan paralellər morfoloji rekons- truksiyada g ərəkli vasitəyə çevrilir. Müxtəlifsistemli dillərin morfonologiyasındakı paralelliklər təsadüfi oxşarlıq olsa belə, yen ə tipoloji baxımdan müqayisə oluna bilər (19, 28). Türkologiyada etimoloji t ədqiqatlar elmi-nəzəri cə- h ətdən əsaslandırılma baxımından hind-Avropa dilçiliyin- d ən bir qədər geri qalır. Hind-Avropa dilçiliyində ilkin söz kökl ərinin kompleks şəkildə araşdırılması daha əhatəli və mük əmməldir. Həm nəzəri, həm də praktiki baxımdan hind-Avropa dilçiliyind ə kök sözlər fundamental şəkildə öyr ənilmiş, bu mövzuda müxtəlif nəzəriyyələr irəli sürül- müşdür. Müqayisəli-tarixi metodun məhdud cəhətləri re- kons truksiyanın geniş miqyasda aparılmasına imkan ver- m əmişdir. Son dövrlərdə aparılan tipoloji müqayisələr rekonstruksiyan ın elmi cəhətdən daha dəqiq və real olma- sına kömək edir. Dilçilikdə tipoloji rekonstruksiya məhz bu z ərurətdən yaranmışdır (228, 152, 157). Türk dill ərində hətta ən saf nitq hissəsi sayılan təkhe- calı feil köklərinin qohum olmayan dillərdə analoji paralel- l əri mövcuddur. Fikrimizcə, türk dilləri ilə qeyri-türk dillə- rinin analoji kökl ərinin müqayisəsi etimoloji təhlil üçün ki- fay ət qədər zəngin material verə bilər. Təəssüf ki, müqayi- s əli-tarixi metodun prinsiplərinə əsaslanan türkoloqlar qo- hum dill ər sərhədindən kənara çıxmağa çox zaman səy et- m əmiş və ya qohum olmayan dillərdəki analoji faktları leksik paralellikl ər səviyyəsində izah etmişlər. Türk dilləri- nin kök sözl ərini ən azından Ural-Altay dillərinin analoji faktla rı ilə tutuşdurduqda, müqayisə etdikdə ilkin praforma, 45 BABA MƏHƏRRƏMLİ arxetip haq qında təsəvvür yaranır. Sovet dövründə müqayi- s əli-tarixi metoda əsaslanan türkoloqların əksəriyyəti rekonstruksiya m əsələlərində ancaq qohum dillərin materi- alla rından istifadə edirdilər. Qohum olmayan dillərdəki ox- şar paralel faktların mövcudluğu dillərarası kontaktların nə- tic əsi ilə izah edilirdi. Vaxtilə F.de Sössür yazırdı: “Müqa- yis əli qrammatikanın əsas səhvi onda idi ki, tədqiqatlarını yal nız hind-Avropa dilləri ilə məhdudlaşdırırdı...Halbuki müqayis ə tarixi həqiqəti müəyyən etmək üçün lazım olan şəraiti yaradır (70, 56). Dünya dillərindəki leksik paralellik- l ərin bir qismi alınma kimi şərh edilsə də, digər bir qismi q ədim genetik əlaqədən xəbər verir. Yəni türk dilləri ilə qeyri-türk dill əri arasındakı ortaq söz kökləri ən qədim dövrün müasir dill ərdə qorunan izləridir. Söz köklərindəki semantik v ə fonoloji uyğunluqlarla rekonstruksiyanın sər- h ədini daha da geniş arealda aparmaq mümkündür. Dilçiliyimizd ə Azərbaycan dilinin kök morfemləri, əsa- s ən, ölü xett, xatt, şumer, akkad, urartu dillərinin sözləri ilə müqayis əyə cəlb edilmişdir (48, 128-137; 49, 100-105; 50, 5- 24; 19, 39-40; 27, 25-34). B əzi dilçilər həmin oxşarlıqları paralellik s əviyyəsində izah edir, bəziləri isə həmin analogi- ya ları genetik qohumluğun nəticəsi kimi şərh edirlər. Türk dill ərinin tarixinə Altay və ya Ural-Altay dilləri kontekstindən deyil, bütövlükd ə dünya dilləri kontekstindən yanaşmaq daha düzgündür, çünki dünya dill ərinin mənşəyi birdir. V.Aslanov qeyd edir ki, türk dill ərində yüzlərlə təkhe- calı söz göstərmək olar ki, tarixi baxımdan onlar törəmə, düz əltmə sözlərdir (12, II, 63). Biz də bu fikrin tərəfdarıyıq ki, bütün t əkhecalı sözləri kök morfemlərə aid etmək ol- maz. Prototürk m ərhələsində ən qədim kök morfemlərdən 46 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|