Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI vaxtil ə müəyyən semantika daşımışdır) fonetik trans- formasiya n əticəsində yaranmışdır. Tədqiqatçı nüvə-kök və kök- əsas terminləri işlədir və onları fərqləndirir (107, 42- 51). Dem əli, N.A.Baskakov əsas deyərkən, tarixi-etimoloji c əhətdən düzəltmə sözləri nəzərdə tutmuşdur. L.A.Pok- rovskaya diax ronik baxımdan tərkib hissələrinə ayrıla bilən çoxhec alı sözləri əsas adlandırır (234, 43). Nəzərə alaq ki, flektiv dill ərdə əsas termini məhz ona görə işlənir ki, həmin dill ərdə kök adlanan hissə ilə əsas adlanan hissələr arasında k əskin fərqlər mövcuddur. O zaman türk dilləri üçün həmin formulun (kök+ əsas+şəkilçi) tətbiqi yolverilməzdir. Y.Seyidov yazır ki, sözün əsası sözün kökü üzərində formalaşır. Sözün əsası sözün mənalı hissəsi hesab olunur. Kökd ən fərqli olaraq, sözün əsası həmişə dəyişməyə meyil- lidir. Türk dill ərində köklə əsas birləşmiş şəkildə özünü göst ərir. Madam ki, belədir, onda bu terminlərdən birinə ehtiyac qal mır (67, 42). Müəllif müasir türk dillərində kök v ə əsas fərqindən də bəhs edərək, tarixən düzəltmə sözlərin kök v ə əsasdan ibarət olması fikrini qəbul edir. Yəni belə n əticə alınır ki, Y.Seyidov türk dilçiliyində əsas anlayışını diaxronik ba xımından qəbul edir, müasir dil baxımından isə q əbul etmir. Dilçilik ədəbiyyatlarında işlənən “düzəltmə əsas” məsələsinə də münasibət bildirən müəllif qeyd edir ki, sözün əsası sözün kökü əsasında formalaşdığından, bu əsasın ilkinidir və bu halda ona düzəltmə demək həqiqətə uyğun deyil. Bundan sonra sözün əsasının yox, sözün özü- nün f əaliyyəti başlanır. Əsasdan yeni söz yox, sözdən yeni söz v ə sözlər düzəlir. Bu baxımdan, düzəltmə əsasdan yox, düz əltmə sözdən bəhs etmək olar (67, 36). B.Xəlilov əsas dey ərkən ilkin kökləri nəzərdə tutur (33, 4). 35 BABA MƏHƏRRƏMLİ Hind-Avropa dill ərində sözün kök adlandırılan kom- ponenti morfoloji c əhətdən tamlıq təşkil edir, lakin müs- t əqil semantikaya malik olmur. Həmin dillərdə əsas adla- nan hiss ə isə tez-tez morfoloji dəyişikliklərə məruz qalır, h ər hansı bir məna bildirir. Əgər türk dillərində köklə sözün paralelliyi mövcuddursa, hind-Avropa dill ərində bunu gör- m ək mümkün deyil. Az ərbaycan dilçiliyində bəzən əsas yerinə işlədilən gövd ə termini (19, 154; 33, 16-17) daha münasib termindir. Əsas termini türkologiyaya hind-Avropa dilçiliyindən gə- tiril mişdir. Fikrimizcə, bu terminin türkologiyada işlədil- m əsi “uğurlu” alınmamış, müəyyən fikir ziddiyyətlərinə s əbəb olmuşdur. Türk dillərində sözün kökü məna kəsb edir, müst əqil işlənə bilir, söz yaradıcılığı prosesində baza rolu nu oynayır. Biz “əsas” termininin türk dilçiliyində sin- xronik ba xımdan işlənilməsini məqbul hesab etmirik. Hind- Avropa dill ərində sözün kökü əksər halda heç bir məna k əsb etmir, yalnız əsas halında onun leksik mənası anlaşılır. Buna gör ə də həmin dillərdə kök, əsas və şəkilçi sözün morfoloji strukturunun komponentl əri kimi çıxış edir. Türk dill ərində isə sözün morfoloji strukturu belə deyil. Məhz bu baxımdan, müasir türk dillərində sözlərin kök və əsas kimi t ərkib hissələrinə ayrılması düzgün deyil. Türk dillərində kök v ə şəkilçi terminlərinin işlədilməsi bəs edir ki, sözün morfoloji strukturu izah olunsun. Bizim q ənaətimizcə, əsas termininin ancaq eti moloji araşdırmalarda işlədilməsi mü- nasibdir, y əni biz bu termindən tam imtina edilməsinin t ərəfdarı deyilik. Ancaq həmin terminin məqamında işlədil- m əsinin tərəfdarıyıq. Etimoloji əsas deyərkən türk söz 36 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI kökünün morfoloji in kişafını tarixi baxımdan əks etdirən termin n əzərdə tutulmalıdır. Protodilin söz kökl əri üçün universal səciyyə daşıyan çoxvariantlılıq, omonimlik, amorfluq, sinkretiklik ilkin türk söz kökl əri üçün də səciyyəvidir. Qədim türk söz köklərinin forma laşma və inkişaf mərhələləri polisintetik formaların parçalan ması, şəkilçiləşməyə doğru meyillənmə prosesləri il ə sıx bağlıdır. Tarixən türk dillərində təkhecalı köklərin əksəriyyəti kök+şəkilçi fuziallaşmasına məruz qalmışdır. Dünya dilçiliyind ə praformaların ilkin strukturu məsə- l əsi həmişə fərqli mövqelərdən şərh edilmişdir. Dil faktları yazılı qaynaqlara əsaslandığına görə dilçilərin fikirləri b əzən maddi sübut olmadığından ancaq fərziyyə səviyyə- sind ə qalır, çünki problem daha qədim – yazıyaqədərki dövrl ə bağlıdır. Türk dillərinin ilk yazılı mənbələri Orxon- Yenisey abid ələri olduğundan türkoloqların bu sahədəki t ədqiqatları 1500 illik tarixi əhatə edir. H ər bir dildə ən qədim morfemlər isim, feil və əvəzlik kökləridir. Dünya dilçiliyində ilkin söz qatının han- sı nitq hissələrindən ibarət olması məsələsi hələ də müba- his əlidir. Dilçilər arasında isimlərin və yaxud da feillərin ilkinliyi haqqında fərqli fikirlər var. F.Boppun fikrincə, hind-Avropa dill ərində ilk yaranan təkhecalı köklər iki yerə bölünür: 1) feil kökl əri; 2) əvəzlik kökləri. Birincilərdən feill ər və adlar (yəni isimlər və sifətlər); ikincilərdən isə əvəzliklər və bütün ilkin önlüklər, bağlayıcılar və ədatlar yaran mışdır (9, 25). V.Pizani qeyd edir ki, dildəki kök sözl ər ad və feillərə bölünür (236, 112). M.Miller ilkin sözl ərin feillər olduğunu ehtimal edir. O, hind-Avropa dill ərinin faktlarına əsaslanaraq həmin fikri irəli sürür. 37 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|