Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI cibliyini t əsdiqləyir. Q.E.Kornilovun imitativlik nəzəriy- y əsinə görə, ilkin kök söz deyil, imitativdir. Onun fikrincə, ilkin söz kökünü t əşkil edən səslər fonemlər deyil, ide- ofonlar s əviyyəsində idi və funksional baxımdan müasir söz funksiyasına uyğun gəlirdi. Vaxtilə ideofon səviyyəsin- d ə olan ilkin köklər hətta funksional baxımdan müasir dil- d əki cümlə modelinə uyğun olmuş, yəni cümlənin funksi- yasını yerinə yetirmişdir (183, 181). Müxt əlifsistemli dillərdə analoji köklər təsadüfən uy- ğunluq təşkil edə bilər. Biz həmin faktı heç də inkar et- mirik, ancaq s əs təqlidi ilə yaranan elə kök morfemlər möv- cuddur ki, bunu dil universalil əri və ya insan təfəkkürünün eyni olması ilə bağlamaq düzgün deyil. Bu qrup sözlər pro- todild ə səs təqlidindən yaranmış və bu günümüzə qədər g əlib çıxmış kök sözlərdir ki, müxtəlif dillərdə fərqli fone- tik v ə semantik inkişafa məruz qalsalar da, ortaqlığı qoru- muşdur. Əslində, ən qədim söz köklərinin mənşəyi məhz s əs təqlidi ilə bağlıdır. Müxt əlif dillərdəki qohum sözlərdə uyğun gələn mə- naların tutuşdurulması ilkin mənanın deyil, sadəcə arxetipin fonetik biçiminin b ərpası üçün əsas yaradır (176, 38). Yəni ilkin m ənanın bərpası məsələsi çox nisbidir, amma səs uy- ğunluqlarına görə ilkin fonetik formanın bərpası daha real- dır. Dünya dillərində ortaq əlamətlər daha qədimliyi əks etdirdiyi halda, f ərqli cəhətlər sonrakı dövrün məhsulu kimi ortaya çıxır. Məsələn, türk dillərində genetik qohumluğu t əsbit edən kök sözlər anatürk dilinin ilkin söz bazası haq- qında təəssürat yaradırsa, əksinə, fərqli leksik-semantik amill ər sonrakı dövrün inkişafını əks etdirir. Dünya dillə- rind ə ortaq leksikanın bir hissəsini əhatə edən və ən qədim 59 BABA MƏHƏRRƏMLİ söz qrupuna aid edil ən qohumluq bildirən sözlərin də mən- şəyi imitativlərlə bağlanır. Buna görə də, etimoloji təhlildə, araşdırmalarda səs təqlidi amilini nəzərə almaq lazımdır. S əs simvolizmi nəzəriyyəsi bir sıra ilkin söz kök- l ərinin yaranma səbəblərini izah etməyə imkan verir. Hətta q ədim qaynaqlarda izini tapa bilmədiyimiz söz köklərinin əksəriyyətinin mənşəyini, əmələgəlmə prosesini səs təqlidi v ə səs simvolizmi ilə izah etmək mümkündür. A.M.Qazov- Qinzberqin (138), Q.E.Kornilovun (184) v ə S.V.Voroninin (133) əsərlərində səs təqlidinin və səs simvolizminin kök sözl ərin yaranmasındakı rolu dərin elmi izahını tapmışdır. Müxt əlifsistemli dillərdə oxşar sözlərin bir qismi fərqli situasiyalarda yaranan eyni asso siasiyanın nəticəsində ox- şar vəziyyətləri əks etdirən köklər kimi bir-birindən asılı ol- mayaraq for malaşır. Məsələn, E.Z.Kajibəyov *qar- “lənət- l əmək” tipli sözlərin müxtəlifsistemli dillərdə işlənməsini ( ər. qa:r “lənət”, hind.-Avr. *gar “qışqırmaq” və s.) təsa- düfi hal hesab edir v ə səs təqlidi (imitativ) ilə müxtəlif dil- l ərdə oxşar sözlərin yaranmasının bir-birindən asılı olma- dığını qeyd edir. Eyni zamanda E.Z.Kajibəyov araşdırma- sında təqlid əsasında yaranmış nostratik mənşəli sinkretik kökl ərdən nümunələr təqdim edir (165, 220, 221). Görün- düyü kimi, türkoloqun bu m əsələyə münasibətində ziddiy- y ətli məqamlar özünü göstərir. Müqayisə edək: sam.-ham. *gar “acıqlı olmaq” (HSED, 203), şum. qir // qi // qe “əsə- bi, acıqlı olmaq” (SL, 41). Dilçilikd ə çox zaman bu ideya irəli sürülür ki, müx- t əlifsistemli dillərdə analoji sözlərin mövcudluğu səs təqlidi il ə bağlıdır, buna görə də onların uyğunluğu təsadüfi xarak- ter da şıyır. Ancaq elə səs təqlidi ilə yaranan sözlər var ki, 60 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI onlar haq qında bu fikri söyləmək real səslənmir. Məsələn, qohumluq terminl əri dünya dillərinin ən qədim leksik la- yına aiddir. Bu tipli köklər tipoloji cəhətdən fərqlənən dil- l ərdə qorunan homogen sözlərdir. Dünya dillərinin homo- genliyini söz s əviyyəsində sübut edən leksik laylardan biri m əhz qohumluq terminləridir. Türk dillərində işlənən söz kökl ərinin, o cümlədən xalis leksik qat sayılan feillərin də bir qisminin m ənşəyi məhz səs təqlidi ilə bağlıdır. Müxt əlifsistemli dillərdə oxşar söz köklərinin bir qismi ilkin dövrd ə səs təqlidi əsasında yaranmış, sonradan is ə həmin köklərin allomorfları müxtəlif dillərə yayılmışdır. S əs təqlidindən yaranan sözlərin fərqli statistikaları möv- cuddur. G.J.Ramstedt Altay dill ərinin əksəriyyətinin lüğət fondunun onomatopoetik s əciyyəli olduğunu qeyd edir. A.Yohanneson 2200 hind-Avropa söz kökünd ən 530-nun s əs təqlidindən yarandığını ehtimal edir. A.M.Qazov-Qinz- berq sami dill ərində 181 feil kökünün 115-nin səs təqlidin- d ən yarandığını, 26-nın isə səs təqlidindən yaranması ehti- malının olduğunu göstərir (138, 130-131). Türk dillərindəki s əs təqlidi ilə yaranan sözlərin bir çoxu monosillabik quru- luşa malikdir. Araşdırmalarda qazax dilində 2000-dən 3000- ə qədər leksik vahidin səs təqlidi əsasında forma- laşdığı göstərilir. Qədim hind-Avropa dillərindəki 203 söz kökünün 50-d ən çoxu səs təqlidi əsasında yaranmışdır. K. Ş.Xusainovun qeydinə görə, səs təqlidindən formalaşmış CVC (samit+sait+samit) tipli t əkhecalı sözlərin sayı qazax dilind ə 200-dür (280, 159). Müxtəlifsistemli dillərdə bənzər söz kökl ərinin səs təqlidi əsasında yaranması səs təqlidinin kök sözl ərin təməl mənbələrindən biri olduğunu sübut edir. M əsələn, şum. sub // su-ub (SL, 22), protokor. sup-u, 61 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|