Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
BABA MƏHƏRRƏMLİ moloji araşdırmalarda səs keçidləri bəzən açar rolunu oynayır və sözün arxetipinin bərpasına kömək edir. Dilin yazıyaqədərki vəziyyətini əks etdirən protolek- sik qata aid kök sözl ərin arxetiplərini müəyyənləşdirmək üçün d ərin etimoloji araşdırmalar, zəngin müqayisələr apar- maq la zımdır. Daxili və xarici rekonstruksiya isə bir dilin v ə yaxud qohum dillərin faktlarının müqayisəsi üzərində qurulur, ancaq nostratik kökl ərin bərpası müxtəlifsistemli dill ərdəki analoji faktların müqayisəsi əsasında aparılır. Bu rekonstruksiyada uy ğun səs keçidlərinə və semantik prin- sip ə mühüm önəm verilir. Pra formaların rekonstruksiyasında ilkin fonovariantın b ərpası mühüm amildir. Bu məsələ ilə bağlı S.Əlizadə qeyd edir ki, ilkin fo netik variantı düzgün tapıb-seçməkdən çox şey asılıdır; yəni bu iş, başlanğıc olmaq etibarilə, türk dill ərində onlarca iki və üçhecalı sözün hansı söz kökü üzə- rind ə nəşət tapdığını aydınlaşdırmağa zəmin yaradır. Lakin qeyd ed ək ki, bəzən bir məfhumu bildirən fonetik variant- lardan mütl əq mənada ancaq biri yox, müvazi olaraq bir neç əsi praforma hesab edilə bilər; belə “variant”lar tarixi inki şafın qədim mərhələsində kök sözün qəbilə - tayfa dil- l ərinə məxsus şəkilləri kimi başa düşülməlidir (24, 48). Bel əliklə, türkoloji araşdırmalarda türk dillərindəki söz kökl ərinin çoxvariantlılığı faktı qədim dialekt fərqləri ilə izah olunur. Müqayis ə üçün qeyd edək ki, hind-Avropa dill ərində də söz köklərindəki fonetik fərqlilik qədim dia- lekt f ərqləri kimi şərh edilir. Dünya dillərində analoji, homogen söz kökl əri protodilin ən arxaik leksik layının relikti kimi günümüz ə qədər qorunub saxlanan morfem- l ərdir. Qohum olmayan dillərdə homogen söz kökləri mor- 56 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI fonoloji v ə semantik fərqlənmələrə məruz qalaraq min illər ərzində nə qədər dəyişsələr də, yenə də ilkin dilin (proto- dilin) var lığını sübut edir. Aparılan tədqiqatlarda qədim türk söz kökünün variativliyi, semantik diffuz luğu, sink- retikliyi v ə kompleksliyi xüsusi vurğulanır (167, 96-97). Q ədim söz köklərinin allomorfları müxtəlif dillərdə fərqli morfonoloji inki şaf keçmiş, onlar həm mənalarını, həm də forma larını dəyişmişdir. Kök morfeml ərin yaranması haqqındakı nəzəriyyələr- d ən birinin banisi S.S.Mayzeldir. O, sami dillərinin kök morfeml ərini tədqiq edərək spontan kök yaranma hipoteza- sını yaratmışdır. Spontan köklərin əmələgəlməsi fərziyyəsi kök variantlılığının şərhində ən riskli və radikal izah hesab edilir. Bu hipoteza kök variant lılığına əsaslanır (193, 17). B.de Kurtene hind-Avropa dill ərində dilarxası samitlərin dilönü samitl ərə keçməsi prosesinin spontan səs keçidləri il ə bilavasitə bağlı olduğunu bildirir (189, 140). M.Əsgərov qeyd edir ki, t ədqiqatçılar dilin ilkin yaranış mexanizmi ilə bağlı real faktlar olmaması səbəbindən ya tədqiqatçı təxəy- yülün ə, ya da analogiya prinsipinə əsaslanmışlar. Mövcud t ədqiqatlar gerçəkliyi şübhə altına alsa belə, yalnız düzgün m əntiqə əsaslanmaqla dil və ya nitqin ilk əvvəl yalnız leksik formalardan ibar ət olduğunu söyləmək mümkündür. Y əni ulu əcdadlarımızın nitqinin ilkin variantının yalnız leksik vahidl ərdən ibarət olması fikri heç bir şübhə doğur- mama lıdır (25, 114, 149). Türkologiyada ənənəvi fikrə gö- r ə, ilkin sözlər sinkretik köklər, yəni ad-feil omonimliyi olan morfeml ər kimi təşəkkül tapmışdır (294, 20). Ancaq dünya dill ərində əvəzliklərin homogenliyi faktı onların da kök sözl ərə aid olması gümanını möhkəmləndirir. 57 BABA MƏHƏRRƏMLİ H ər bir dilin ən qədim leksik layı onun kök morfem- l əridir. Kök sözlərin, ilkin morfemlərin yaranması prob- l eminin şərhi ilk dilin mənşəyi ilə bağlı məsələdir. Prob- lemin ç ətinliyi ondadır ki, ilk ulu dilə aid fikirlər fərziyyə- l ərə əsaslanır, çünki ulu dilə aid yazılı faktlar yoxdur. Aliml ər yalnız məntiqin gücünə əsaslanıb fərqli fərziyyələr ir əli sürürlər. Kök sözlərin yaranması haqqında nəzəriy- y ələrdən biri səs simvolizmi nəzəriyyəsidir. Bu nəzəriyyəyə gör ə, hər bir səs müəyyən bir semantika ifadə edir. Səsin fonematik funksi yası və fonosemantik qanunauyğunluqlar bu n əzəriyyənin əsasını təşkil edir. Səs simvolizmi nəzəriy- y əsinə görə, səslərlə onların yaratdığı mənalar arasında əla- q ə var. Səs assosiasiyası ilkin səslərin semantik yükünün mü əyyənləşməsində mühüm amil olmuşdur. Nidalar n əzəriyyəsinə görə, ilkin sözlər, ilkin dil insanın ətraf aləmə qarşı qeyri-ixtiyari müxtəlif emosiya- larını ifadə edən səslərin çıxarılması nəticəsində təşəkkül tap mışdır (254, 3). Səs təqlidi, yəni imitativlik nəzəriyyə- sin ə görə, dil insanın təbiətdəki səsləri təqlid etməklə çıxar- dığı səslər əsasında yaranmışdır. Demokrit, Platon, V.Ley- bnis, V.fon Humbolt, D.Herdar, D.Uitni bu n əzəriyyəyə t ərəfdar çıxmışlar. Bu nəzəriyyə iki müddəaya əsaslanır: 1) Dild ə ilk sözlər səs yamsılamaları olmuşdur; 2) Sözdə səs- l ənmə rəmzidir, şeylər müvafiq mənaya malikdir (75, 256). Türkologiyada söz kökü haqq ında olan nəzəri fikir- l ərdən ən önəmlisi çuvaş türkoloqu Q.E.Kornilovun ideo- fon n əzəriyyəsidir. Etimoloji araşdırmalarda səs təqlidi faktının elmi əsaslara söykənmədiyini iddia edən təqdiqat- çılardan fərqli olaraq, Q.E.Kornilovun araşdırması səs təq- lidi amili nin etimoloji araşdırmada nəzərə alınmasının va- 58 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|