Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
BABA MƏHƏRRƏMLİ E.V.Sevorty anın, sonradan isə L.S.Levitskayanın rəhbərliyi il ə nəşr edilən 7 cildlik “Türk dillərinin etimoloji lüğəti” (ЭСТЯ) öz mükəmməlliyi ilə seçilir. Bu lüğətin önəmli t ərəfi odur ki, lüğətdə, əsasən, ümumtürk leksikası əhatə olun muşdur. Ancaq burada da bəzi türk sözlərinin kökü yad dill ərlə əlaqələndirilir, türk mənşəli sözlərin genezisi çin, monqol v ə ya İran dilləri ilə bağlanır. Bu lüğətdə ayrı-ayrı türk dill ərinin spesifik leksikası tam əhatə edilməmişdir. T əəssüflə qeyd edirik ki, Azərbaycan uzun müddət türkologiyanın mərkəzi hesab olunsa da, Azərbaycan di- linin kompleks etimoloji lüğəti hazırlanmamışdır, halbuki buna böyük ehtiyac var. Etimologiya dilin tarixi keç mişini, q ədimliyini, qədim dil əlaqələrini üzə çıxardır. Hər bir türk xalqının işlətdiyi sözün tarixi həmin xalqın özünün tari- xidir. Az ərbaycan dilinin etimoloji lüğətinin hazırlanması h əm də strateji məsələdir. H ələ XIX əsrin ikinci yarısında A.Vamberinin yaz- dığı türk dillərinin ilk etimoloji lüğətində söz kökləri oxşar fonovariantlarla t əqdim olunmuşdur (EWTTS, 20-228). Bu c əhət həmin lüğətin ən müsbət tərəflərindəndir. V.Q.Yeqo- rovun t ərtib etdiyi “Çuvaş dilinin etimoloji lüğəti”ndə çu- vaş dilinin kök sözlərinin dərin etimoloji təhlili əvəzinə, şərh edilən sözün müxtəlif türk dillərindəki fonetik vari- antları və mənaları verilir (ЭСЧЯ, 20-355). G.Klausonun “XIII əsrəqədərki türk dillərinin etimo- loji lüğəti” türk dillərinin orta əsrlərə aid geniş dil mənzərə- sini t əqdim edir (GC, 30-900). Lüğətin üstün cəhətlərindən biri veril ən sözlərin kökünün qədim türk qaynaqlarına əsa- s ən müəyyənləşdirilməsidir. Həmin lüğət zəngin dil fakt- 50 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI larına görə çox qiymətlidir. Bu lüğətin müsbət cəhətlə- rind ən də biri orada bəzi ölü söz köklərinin verilməsidir. Bir çox etimoloji t ədqiqatlarda monqol dillərinin türk dill ərindən daha qədim olduğu iddia edilərək, monqol və türk dill ərindəki ortaq sözlərin rekonstruksiyası zamanı monqol dilind əki faktlara üstünlük verilir. Moskvada nəşr edilən 7 cildlik “Türk dill ərinin etimoloji lüğəti”ndə bu cür iddialar onlarladır. Yəni türk və monqol dillərindəki ortaq sözləri, analoji lekseml əri, dil paralellərini ya türk, ya da monqol alınması kimi izah etmək tarixilik və genetiklik baxımından düzgün deyil, çünki bu dill ərin ən azı iki min illik əlaqəsi var v ə onlar bir kökdən olduğuna görə ortaq leksik laya malikdir. Müasir türkoloji t ədqiqatlar dünya dilçiliyinin son nailiyy ətlərinin, yeni metodlarının tətbiqinə əsaslanmalıdır. Fikrimizc ə, türk dillərinin etimoloji araşdırmalarında vax- til ə F.de Sössür tərəfindən yaradılmış larinqal nəzəriyyədən daha çox istifad ə olunmalıdır. Bu nəzəriyyəyə görə, tarixən dilarxası samitlərin dilönü samitlərə keçidi baş vermişdir. Qrimm qanunu da bu ideyanı dəstəkləyir (302). Doğrudur, bu n əzəriyyələr daha çox hind-Avropa dillərinə aid edilir. Ancaq türk dill ərində də həmin nəzəriyyələrin tətbiqi yeni dil fakt larının aşkarlanmasına səbəb ola bilər. Azərbaycan dilçiliyind ə F.Ağasıoğlunun bu istiqamətdəki araşdırmaları (3, 213-216) t əqdirəlayiqdir. Bəzi türk dillərinə aid qısa etimoloji lüğətlər nəşr edilsə də, bu lüğətlərdə həmin türk dill ərinin əsas söz bazası öz əksini tapmamışdır. A.Məm- m ədovun fikrincə, etimoloji təhlil nə qədər daha dərin qat- ları əhatə etsə, etimonun kökü və strukturu haqqında t əsəvvür bir o qədər effektli və real olacaq (206, 14). Ancaq 51 BABA MƏHƏRRƏMLİ türk dill ərinə aid ayrı-ayrı etimoloji lüğətlərdəki təhlillər dilin d ərin qatlarını əhatə edə bilməmişdir. Dilçilikd ə söz köklərinin mənşəyi məsələsi ilə bağlı fikirl ərdə subyektiv baxışların olması təbii haldır. Bəzən bi- z ə milli mənşəli kimi görünən söz kökləri bir çox alimlər t ərəfindən alınma hesab edilir. Məsələn, V.V.İvanov türk dill ərində ən qədim feillərdən biri sayılan yap- feilinin toxar dilind əki up- “etmək” feilindən alındığını iddia edir. O, q ədim Anadolu dillərinə aid toxar dilində ya-, luv dilində aya, xett dilind ə iya- “etmək” köklərinin homogen olduğunu göst ərir (159, 261). Nostratik istiqamətli araşdırmalar da xa- lis türk m ənşəli hesab edilən sözlərin çoxunun ortaq, vahid protodil ə məxsusluğunu sübut edir. Ümumiyyətlə, ölü dil- l ərdəki faktlarla türk dillərindəki söz köklərinin müqayisəsi dil tarixi üçün z əngin material verir. Türkologiyada aparılan eti moloji araşdırmalarda bəzən məlumat qıtlığı dəqiq nəticə- l ər əldə etməyə imkan vermir. Məsələn, Azərbaycan dilin- d əki damcı, türk dilindəki damla, çuvaş dilindəki tamla sözünün kökü müasir monqol dilind ə tam formasındadır. İndi də Azərbaycan dlində dam- feili müstəqil morfem kimi işlənir, halbuki B.M.Yunusəliyev bu kökün məhz monqol dilind ə mühafizə olunduğunu iddia etmişdir (295, 75). Tarix ən baş verən səs keçidlərinin fonoloji mahiyyə- tini düzgün d əyərləndirmək üçün yazılı qaynaqlardan başla- yaraq günümüz ə qədər inkişaf yolu keçmiş sözlərin etimo- loji t əhlilini aparmaq lazımdır. Türk dillərinin kök sözlərini dünya dill ərinin ortaq söz köklərində baş verən proseslər- d ən kənarda araşdırmaq lazımı nəticə vermir, çünki dünya dill ərində ortaq söz kökləri mövcuddur. Buna görə də türk dill ərinin kök leksik layının morfoloji, fonosemantik inki- 52 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|