Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
BABA MƏHƏRRƏMLİ material larına əsasən bərpa etmişlər. Halbuki xett dilində türk dill əri ilə də kifayət qədər ortaqlıq təşkil edən sözlər mövcuddur. V.M. İlliç-Svitıçın rekonstruksiyaları çox za- man larinqal n əzəriyyəyə söykənir. O, *x-*h-`k-k-g samitlə- rinin inki şafında x və h samitlərinin ilkin olduğunu göstərir (162, 338-339). Hind-Avropa dill ərində söz köklərində morfonoloji d əyişməyə əsaslanan Qrimm qanununa görə, önc ə k>h keçidi baş vermişdir (302). F.Ağasıoğlu türk dillərindəki larinqal nəzəriyyənin tət- biqinin hind-Avropa dill ərindən fərqli olduğunu göstərir (3, 213). Ancaq biz bu fikirl ə razılaşmırıq və dilin ontogenezinin eyni olması ideyasından, monogenezlikdən çıxış edərək bu universal n əzəriyyənin bütün dillərə tətbiqinin tərəfdarıyıq. F.Ağasıoğlu yazır ki, türk dillərindəki o~k~q~x~h səs para- lell ərini nə səsartımı, nə də səsdüşümü ilə izah etmək müm- kün deyil. H əmin paralellərin ortaya çıxması yalnız saitlərin q ədim dövrdəki tələffüz xüsusiyyəti ilə ilgilidir. Bunu isə la- rinqal n əzəriyyə ilə yozmaq mümkündür (3, 214). Qohum olmayan dill ərdəki faktlar ilkin mənanın və ilkin fonetik biçimin b ərpasına yardım edir. Etimoloji araş- dırmalardakı məhdud cəhətlərdən də biri sözün mənşəyi ilə onun ilkin formasının qarışdırılmasıdır. Həmin hal türk dil- l ərinə aid etimoloji lüğətlərdə müşahidə edilir. S.Əlizadə bu m əsələ ilə bağlı yazır: “Türk dillərində ilkin köklərin müəy- y ənləşdirilməsi çox çətin, lakin vacib problemin həlli ilə əlaqədardır. İlkin söz köklərinin dəqiq müəyyənləşdirilməsi “kök türkc ənin lüğət tərkibinin əsas fondunu tərtib və təyin etm ək deməkdir. Bu isə müasir türk dillərində, türk dil- l ərinin dialekt və şivələrində bir kökdən törəndiyi təxmin olu nan, lakin ayrı-ayrı müstəqil sadə leksemlər kimi dərk 74 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI edil ən, onlarca sözün (bir, iki, üçhecalı) rekonstruksiya prob lemi baxımından araşdırılmasını, deməli, etimoloji isti- qam ətdə öyrənilməsini tələb edir (24, 47). Rekonstruksiyada müqayis ə mühüm amildir. Müqa- yis ə məhz ilkin formanın bərpasını asanlaşdırır. Biz türk dill ərində müqayisəli-tarixi istiqamətdə aparılan müqayisə- l ərin Ural-Altay arealından da kənara çıxmasının tərəfda- rıyıq, çünki analoji kök morfemlər müxtəlifsistemli dillərin leksik layının müqayisəsi ilə müəyyənləşir. Bu fakt da rekonstruk siyanın elmi cəhətdən daha əhatəli aparılması işi- n ə yardım edir. Müxtəlifsistemli dillərə aid tarixi və eti- moloji lü ğətlərdəki kök sözlərin müqayisəsini apardıqda əldə olunan nəticələr türk söz köklərinin ilkin mənzərəsi haq qında da kifayət qədər ətraflı rəy yaradır. Dilçilikd ə belə bir ənənəvi fikir mövcuddur ki, sözün ilkin forması mütləq yazılı qaynaqlarda qorunmalıdır. İlkin forma bu və ya digər şəkildə öz izini yazılı qaynaq- larda mühafiz ə etməlidir, ancaq bu fikir reallığı əks et- dirmir. S.Əlizadənin təbirincə desək, vacib deyil ki, pra- forma mütl əq qədim yazılı qaynaqlarda qorunsun. Yəni sözün ilkin forması, biçimi qədim mənbələrdə qoruna da bil ər, qorunmaya da (24, 47-50). Bizim dilçiliyimizdə belə bir stereotip formalaşıb ki, hər hansı bir sözün kökünü araşdırırıqsa, mütləq onun qədim forması yazılı qaynaq- larda öz əksini tapmalıdır. Halbuki ilk söz kökləri yazıya- q ədərki dövrlə bağlıdır. Morfonoloji qanunauyğunluqlar, analoji derivatlar əsasında ilkin kökü bərpa etmək imkan- ları genişdir. Hər hansı bir qədim türk sözünün arxetipini onu qeyri-türk dill ərindəki analoji sözlərlə tutuşdurmaqla, 75 BABA MƏHƏRRƏMLİ y əni xarici rekonstruksiyanın sərhədini aşmaqla da bərpa etm ək mümkündür. Çağdaş türk dillərinin lüğət fondunda daşlaşmış çoxlu miqdarda el ə leksemlər var ki, onlarda kök+şəkilçi sər- h ədini araşdırmaq üçün həmin sözlərdə tarixən baş verən fonomorfoloji, morfosemantik inki şaf proseslərini izləmək lazımdır. Əski kök morfemlər yüzlərlə düzəltmə sözün da- xilind ə “ölü” köklərə çevrilmişdir. Məsələn, J.A.Manke- yeva qazax dilind ə 300 “ölü” feil kökünün olduğunu müəy- y ənləşdirmişdir (209, 121). Çağdaş türkologiyanın vacib m əsələlərindən, problemlərindən biri də türk dillərində daş- laşmış, fuziallaşmış köklərin tədqiq edilməsi, “ölü” söz kökl ərinin üzə çıxarılmasıdır. Minillik tarix ə malik prototürk dilinin şaxələri olan müasir türk dill əri qədim yaxınlığı, ümumiliyi qoruyub sax lamağa müvəffəq olmuşdur. Bu ümumilik, qohumluq, gene tik bağlılıq həmin dillərin əski kök layının – kök mor- feml ərinin nümunəsində daha çox nəzərə çarpır. Eyni za- manda, bu dill ərin zaman keçdikcə spesifik, fərqli xüsu- siyy ətləri yaranmışdır. Türk dilləri arasında elə dillər var ki, dig ərlərindən kəskin şəkildə fərqlənir. Hətta yaranan f ərqlər o dərəcədə güclü olmuşdur ki, bəzi dilçilər bu dill ərin qohumluğunu inkar etmişlər. Digərlərindən daha çox f ərqlənən, spesifik fonetik, qrammatik quruluşu olan türk dill əri də var. Çuvaş, sarı uyğur, xalac dilləri bu qrup dill ərdəndir. Həmin dillər ən qədim türk dillərinə aid edilir, ancaq diver gensiya faktları heç də onların qohum- luğunu inkar etmir. Az ərbaycan dilinin kök morfemlərinin digər çağdaş türk dill ərinin oxşar faktları ilə müqayisəsi mühüm fakt- 76 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|