Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI Başqırd dilində hətta diftonqlaşma sözdə fonematik məna k əsb edir: tıuğan “doğma, əziz” - tuğan “qardaş”. Yer sözü qaraqalpaq dialektl ərində yor “yuxarı, yuxarı yer” vari- antında semantik diferensiallaşmaya uğramışdır (109, 346). Q ədim türk yazılı abidələrində həm təkhecalı, həm də ikihe calı sözlərdə ablaut baş vermişdir. Məsələn: kädik “maral” (ПДП, 392), käjik “yırtıcı, vəhşi heyvan” (ПДП, 392), kijik “yırtıcı heyvan” (ПДП, 394), keyik “dağ keçisi” (ПДП, 440). Bu sözlərin hamısı eyni bir kökdən mor- fonoloji d əyişmə nəticəsində təşəkkül tapmışdır. Müqayisə ed ək: çuv. kayǎk “quş”, tat. kiek “ov”, kiək “vəhşi quş”, türk. keyik “maral”, Alt.dial. kiyik “ov”, çuv.dial. “dov şan” (ЕСТЯ, VI, 23). Bu qənaətə gəlmək olar ki, prototürkdə ab- laut söz yaradıcılığının əsas vasitələrindən biri olmuşdur. E.Z.Kajib əyov (165,107), E.V.Sevortyan (246, 435) v ə Q.Bağırov (14, 83) sız- // süz- feil köklərinin eynimən- şəli olduğunu göstərirlər. Q.Bağırov tarixən türk dillərində feill ərdə damaq saitinin dodaq saitinə keçməsinin semantik f ərq yaratdığını qeyd edir. O yazır ki, abidələrdən alınan misallar, el əcə də müasir türk dillərində sız- // süz- köklə- rind ə damaq saitlərinin dodaq saitlərinə keçməsi hər yerdə ardıcıl olmasa da, məna keçidinin, məna fərqinin yaranma- sına xidmət etmişdir. Nəinki dodaq saitinin damaq saitinə keçm əsi, hətta açıq saitlərin feil köklərində qapalılarla əvəz edilm əsi prosesi də dilin inkişafında yeni məna şaxələrinin yaranma sında mühüm rol oynamışdır (14, 83). A.Hacıyevanın tədqiqatlarında da türk dillərində eyni kök morfeml ərdə o~ı~ü və i~ı əvəzlənmələrinin nəticəsində söz yaradıcılığının mövcudluğu təsdiqini tapır. O, öz fikrini sinharmonik paralell ər nəzəriyyəsi əsasında izah edir (29, 99 BABA MƏHƏRRƏMLİ 58-59). Tarix ən türk dillərində eyni bir kökün saitinin də- yişməsi onu yeni morfemə çevirmişdir. Müasir türk dil- l ərində ablaut hadisəsi nəinki ədəbi dillər, hətta dialekt və şivələr səviyyəsində də müşahidə edilir. Məsələn, uyğur di- linin Hami l əhcəsində belə faktlar var: kır “tarla” - ker “yüks əklik”, iqin “kürk” - eqin “geyim, paltar”, bodı “ma- ral” - boda “sürü, qaramal” (199, 135, 143, 189, 251). Göründüyü kimi, müasir dövrd ə də qədim fonomor- foloji proses olan ablaut b əzi türk dillərində mühafizə edil- mişdir. Digər faktlara nəzər salaq: q.qalp. ağa “böyük qar- daş” - üke “kiçik qardaş, kiçik bacı”, xak. bük “dağ keçidi”, “meşə”, “kolluq”, “təpə”, tuv. buk “dağ aşırımı, dar dərə”, başq. kiş “alaçıq”, qar.balk. koş “sürü”, “dayanacaq, süd ferması”, çuv. oy “tarla”, yak. uy “kiçik meşə”, türkm. uy “dayaz d ərə, yarğan”, başq. ür “dağ”, ur “dərə”, qaz. or “x əndək, çuxur”, ör “hündürlük, yüksəklik” (47, 367-379). İ.A.Batmanov qıl- “etmək” və qol “qol” sözlərinin ey- ni köklü olması qənaətinə gəlir (116, 109). Türk dillərində bay “varı, zəngin”, bəy // bek // bii “tayfa başçısı, knyaz, mülk ədar” kökləri də homogendir. Ablaut hadisəsi nəticə- sind ə bay~bəy əvəzlənməsi baş vermişdir. Bu faktlar bir daha göst ərir ki, türk dilləri aqlütinativ quruluşa malik olsa da, flektivliyi mühafiz ə edə bilmişdir. Qeyd ed ək ki, Altay dilləri içərisində fleksiya ən çox monqol dill ərində müşahidə edilir. Bəzi dil faktları monqol v ə türk dillərinin müqayisəsində daha aydın nəzərə çarpır: türk.dil. bibi, mon. ebii “ana, n ənə”. Bu hadisə monqol dil- l ərində əvəzlik və saylarda daha çox özünü göstərir: mon. doloon “yeddi” - dalan “yetmiş”, bi “mən” - baa “biz”. Ümumiyy ətlə, monqol dillərində a~o, a~u, e~ö, a~e, u~ü, 100 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI ə~o əvəzlənmələri semantik fərq yaradır (121, 90-95). Sö- zün variantları fonetik dəyişmə qanunauyğunluqları əsasın- da meydana çıxır. Məsələn: şor. aba “ulu baba” - mon. abu “ata, d ədə”, çuv. anne “ana” - türkm. ene “ana” - tuv. ene “xala”- qaz. ene “qay ınana” (243, 181). Ablautun miqyası Altay dill əri arealında daha aydın müşahidə olunur: ev. oram “dağ, açıq yer”, mac. orom “dağ zirvəsi” - türk. uram “küç ə”, türk., qaz. jer // yer “yer” - uyğ. ir // yir “şimal” - mon. ira “şimal”. M.Rəsənen y- səsini burada protetik səs sa yır (242, 163). Tatar dilinin şərq dialektlərində ikihecalı sözl ərdə fleksiya baş vermişdir. Məsələn: inə “ana” - nənə “böyük bacı” - önnə “qoca qadın” (103, 53, 65). Müasir türk dill ərində indi də müşahidə edilən səs əvəzlənmələri vaxtilə ilkin söz yaradıcılığının əsas vasitələ- rind ən biri idi. Çoxsaylı dil faktları sübut edir ki, qədim söz kökl ərində fonetik dəyişmə yolu ilə yeni leksemlərin ya- ranması üsulu daha məhsuldar olmuşdur. S.Cəfərov göstə- rir ki, s əslərin dəyişməsi nəticəsində yeni sözlərin əmələ- g əlmə prosesi dilimizin tarixi inkişafını öyrənmək işinə çox köm ək edə bilər. Bu baxımdan, söz tərkibində səslərin də- yişməsi prosesi mühüm əhəmiyyət kəsb edir (17, 93). Təsa- düfi deyil ki , A.Vamberi öz lüğətini bu prinsipə əsasən yaz- mışdır. Onun etimoloji lüğətində söz kökləri paralel fonetik variantlarda veril mişdir. Məsələn, A.Vamberi cağatay dilin- d əki elik “əl” sözü ilə almaq feilinin al- kökündən yaran- dığını qeyd etmişdir (EWTTS, 15). Dilimizdəki alqış sözü- nün d ə etimoloji əsasında məhz əl kökü dayanır. T əkhecalı söz köklərində bəzən samit və sait dəyiş- m əsi söz yaradıcılığı ilə nəticələnmişdir. Məsələn, spesifik y~ç əvəzlənməsinə əsasən yet- // çat-, yol- // çal- (“biçmək” 101 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|