Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI verilmişdir (ƏH, 30). Bu sözün qədim türk yazılı qaynaq- larında işlənməsini nəzərə alsaq, onun fleksiya nətisəsində yaran dığını güman etmək olar. Müqayisə edək: spesifik t>s keçidi il ə: çuv. săn “xarici görünüş, sifət”, qırğ., qaz. sın “xaric, çöl, b ədən quruluşu”, cağ. sin “bədən, görkəm”, çin. sin “b ədən”, mac. szin “rəng” (Фед., II, 25). M.Kaşğarinin lü ğətində yin sözü “insan bədəni” anlamında verilmişdir (DLT, III, 147). Sami dill ərində tun “yaratmaq, xəlq et- m ək” kökü var (193, 208). Qədim türk dilində boδ sïn “bə- d ən” (ДТС, 108) qoşa sözünün işlənməsi t>s keçidinə əsa- s ən bu sözün vaxtilə türk dillərində mövcudluğunu sübut edir. Fars dilind ə işlənən tən sözü bu kökün fonovariantıdır. Türk dill ərinin ən qədim leksik laylarından olan qo- humluq terminl ərinin əksəriyyətində fleksiyanın izlərini asan lıqla müşahidə etmək mümkündür. Bəzi qohumluq sözl ərində fleksiya Ural-Altay arealında baş vermişdir. Bir çox qohumluq v ə yaş-cins bildirən sözlərin fonosemantik di vergensiyası isə hətta Ural-Altay arealından da kənara çı- xır. Məsələn: s.uyğ. ati “nəvə”, ev. ata “yaşlı qadın”, ete “baba”, aq. çi “qardaş”, sax. içi “qız”, ev.dial. asi “qadın” (230, 124). M.Kaşğarinin lüğətində eçe “böyük bacı”, açı “yaşlı qadın”, eçi “böyük qardaş”, əçə “böyük bacı” məna- la rında verilmişdir (DLT, IV, 167). M.Kaşğarinin lüğətində veril ən faktlar sübut edir ki, hələ qədim dövrlərdən türk söz kökl ərində fleksiya yolu ilə söz yaradıcılığı prosesi getmiş- dir. Müqayis ə edək: qəd.türk.dial. eçi “böyük qardaş”, öçi “n ənə” (ДТД, 81), qırğ. aça “bacı”, şor. aça “ata”, içe “ana”, Alt. aça // aja “ata”, uyğ.dial. aça “böyük bacı”, “ata” (УДС, 10). Qədim türk dillərində fleksiya yolu ilə yeni sözl ər yaranmışdır: eçe “böyük bacı”, eçi “yaşlı qadın, 93 BABA MƏHƏRRƏMLİ n ənə”, çet “sərhəd”, çıt “qala divarı” (QTAL, 35). Bu fakt- lar göst ərir ki, fleksiyanın tarixi türk dillərində çox qədim dövrl ərə aiddir. Türk dillərində monosillabik feillərdə və sinkretik kökl ərdə də fleksiyanın izləri müşahidə edilir: qap- (“qap maq, dişləmək”) - qop- (“qopmaq, sınmaq”), od “ocaq” - üt- “yan dırmaq” və s. Türk dill ərində işlənən müxtəlif təkhecalı sözlərdə bu hadis ənin reliktini görə bilərik. Məsələn: kiş başq. “alaçıq”, qırğ. “alaçığın kiçik bir hissəsi”, koş qar.-balk. “dayanacaq, süd ferması” (47, 376). Yəni kiş - koş sözlərindəki anlam f ərqi fleksiya nəticəsində yaranmışdır. Müasir türk dillərində indi d ə fleksiyanın izini saxlayan sözlər cütlüyünə qur // kur “qurşaq, bel” (qurşaq- sözünün kökü) - kar “qol” sözləri də aid ola bil ər. Türk dilində işlənən kıyı “sahil” - koy “suyun quruya doğru olan hissəsi, su, çay, dəniz yatağı”, kuy- // küy- “tökm ək, axmaq” sözləri də fleksiyanın bir nümunəsidir. Monqolşünasların düzgün dəyərləndirdiyi kimi, kök sözl ərdə fleksiya türk dillərinin də ilk mərhələsində, çox ehtimal ki, mövcud olmuş, sonradan isə həmin proses zəif- l əmişdir (121, 7; 245, 18). A.Hacıyeva hind-Avropa dilləri il ə türk dillərinin materiallarını tutuşduraraq, bu nəticəyə g əlir ki, aqlütinativ dillərdəki flektiv təmayüllü element- l ərin təhlili, bu faktların fonetik və morfoloji yarusların “h əmhüdud zonası”nda yer alması onların, ilk növbədə, morfonologiya problemi oldu ğunu tam əyaniliklə aşkarlayır (30, 286). Ancaq mü əllif nədənsə bu cür faktları tipoloji sapmalar kimi t əqdim edir. Əslində, belə faktlar bütün dill ərin eyni kökdən nəşət etdiyini bir daha sübut edir. Təd- qi qatçı yazır ki, iltisaqi dil zəminində yaranan flektiv ün- sürl ər yarandığı dövr baxımından, təxminən, iki mərhələyə 94 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI (1.Aqlütinativliy əqədərki və aqlütinativliyin meydana gəl- diyi dövr; 2.Aqlütinativliyin tam b ərqərar olduğu dövr) aid- lik nüma yiş etdirir (30, 38). Ehtimal ki, türk dill ərində quy // kuy // küy “səs, çığır- tı” - qıy “hay-haray” sözləri də fleksiya nəticəsində yaran- mışdır. Həmin sözlər də ən qədim türk yazılı qaynaqlarında işlənən *ku “səs” morfeminin derivatlarıdır. Orxon abidələ- rind ə kal- “qalmaq” // kəl- “gəlmək” (93, 68) köklərinin iş- l ənməsi türk dillərində fleksiya hadisəsinin çox əski dövr- l ərlə bağlılığını bir daha təsdiqləyir. Deməli, tarixən gəl- // qal- feill əri fleksiya nəticəsində yaranmışdır. Türk dillə- rind ə fonosemantik parçalanma yolu ilə yaranan onlarla söz kökü mövcuddur. Bu prosesin d ə əsas səbəbi fleksiya ha- dis əsidir. Qohumluq bildirən bir çox sözlərin fleksiya yolu il ə yaranması vaxtilə türk dillərində fleksiyanın məhsuldar söz yara dıcılığı üsullarından biri olduğunu təsdiqləyir. Türk söz kökl ərinin mənşəyinin, strukturunun araşdırılmasında bu hadis ənin öyrənilməsinin böyük praktik əhəmiyyəti var. Türk dill ərində göl // küöl “dayanmış su hövzəsi, göl” və ko:l // kul // qol // xol “çay, d ərə” sözlərinin mənşəyi də ey- nidir (ЭСТЯ, VI, 42). Başqa bir nümunə: küz “payız” - kuz “şimal siklonu” - quz // kuz “şimal” (quzey sözünün kökü). Bel əliklə, faktlar sübut edir ki, türk dillərində təkhecalı homogen söz kökl ərinin bir qismi tarixi-etimoloji cəhətdən fleksiya n əticəsində yaranmışdır. Türk dill ərində eyni söz yuvasından nəşət tapan söz- l ərin bir çoxunda sonradan fleksiya yolu ilə yeni fono- variantlar formalaşmışdır. Müqayisə edək: bur- , *bür- (bü- rüm ək feilinin kökü). Ehtimal ki, bük-, bur -, büz-, bürü- feill əri eyni kök yuvasına daxildir. N.A.Baskakov bağ- 95 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|