Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI yuva sından yaranması şübhəsizdir. Biz burada söz yuvası metoduna əsaslanırıq. Yastı sözü, əslində, metatezaya uğra- mışdır, yəni ilkin variant yatsı formasında olmuşdur (TTSKBS, II, 1081). Az ərbaycan dialektlərindəki yasamal “dağın döşü, yamac”, yasdan “dağda düzənlik”, yaslam “yastı” (ADDL, 542-543) sözlərində də bu asemantik kök morfem qorun muşdur. Müqayisə edək: Altay dillərinə aid koreya dilind ə yāsan “kiçik təpə” paraleli var (KED, 1107). Yastı sözü tatar dilində yassı formasındadır. Türk dilinin Anadolu şivələrində də yassı // yassu biçimləri işlənir (DS, XI, 4194). “Kitabi-D ədə Qorqud”da yadıq sözü “yastı su qabı” mənasındadır: Yadığı yarağilə yola girdi. V.V.Rad- lovun lüğətində isə yamrı “əyri” sözü qeydə alınmışdır (28, 211). M.Kaşğarinin lüğətində verilən yalbı “yastı” (DLT, III, 32) sözü d ə, çox güman ki, bu kökdəndir. Türk dialekt- l ərində a~ı əvəzlənməsini əks etdirən yılık “əyri” sözü mövcuddur (DS, XI, 4269). Orta əsrlərdə türk dillərində yasta- feili “söyk əmək, dayamaq” anlamını ifadə etmişdir: ol aηar yastuk yasta:dı “O, yastığı arxasına söykəyərək onu dik əltdi” (GC, 974). Türk dillərində işlənən yalt “əyri, hamar” (ЭСТЯ, IV, 103) sözündə də bu asemantik kök mühafiz ə olunmuşdur. B.O.Oruzbayeva qırğız türkcəsində jat- “yatmaq, uzanmaq” feilind əki t komponentini şəkilçi hesab edir (231, 170). Az ərbaycan dilində coğrafi anlayış ifad ə edən yal sözü də bu kökdəndir. *Tir- “h əyat, yaşamaq”: Türk dillərində ən arxaik CVC (samit+sait+samit) biçimli morfeml ərdən biri *tir- “ya şamaq” köküdür. Həmin morfem diri- // tiri-, diril- söz- l ərinin etimoloji əsasında dayanır. Bu kök G.Klausonun eti- moloji lüğətində (GC, 529) və A.fon Qabenin “Eski Türk- 87 BABA MƏHƏRRƏMLİ çenin Qrameri” əsərində (86, 300) qeydə alınmışdır. Türk dill əri ilə qohumluğu ehtimal olunan şumer dilində ti “hə- yat” anlam ındadır (207, 103). Həmin fakt da *tir- kökünün sinkretikliyini t əsdiq edir. Qədim qaynaqlarda tirgür- feili “diriltm ək, yaşatmaq” anlamında işlənmişdir. N.Hacıemi- noğlu həmin sözün tərkibindəki tir- feilinin müstəqil mor- fem kimi işləndiyini qeyd edir (87, 48). Bir çox türk dill ərində dur- feilinin “yaşamaq” anla- mında da işlənməsini nəzərə alsaq, *tir- “diri” (GC, 529) və dur- sözl ərinin ablaut nəticəsində yarandığını ehtimal etmək olar. Y əni dur- feilinin ilkin semantikası məhz “yaşamaq” anlamını ifadə etmişdir. Ç.Qaraşarlı türk dillərində tur- fei- linin “dur maq, dayanmaq, yaşamaq” anlamlarında işləndi- yini v ə türk dillərindəki turu “qala”, turağ “sığınacaq”, tura “ev, tikili, şəhər”, qayel dilindəki turch “qala, qüllə” söz- l ərinin homogen olduğunu göstərir (43, 93). Təsadüfi deyil ki, türkm ən dilində durmuş “həyat” anlamındadır. A.M əmmədov şumer dilindəki ti “həyat” kökünü türk dill ərindəki diri // tiri sözü ilə müqayisə etmişdir (207, 102). Ha zırda dilimizdə işlənən diri sözünün ilkin forması qapalı he calı olmuşdur. XII əsrə aid Ə.Yəsəvinin “Divani-hikmət” əsərində tiriq (“diri, sağ”) formasındadır (ƏY, 125): Ğariblərni işi dayim sülukdür, Tirinq irm əs ğarib, misli – ölüqdür (ƏY, 94). Ə.Yuknəkinin “Atəbətül həqayiq” əsərində də tirig şəklindədir: ölügdin tirig hem tirigdin ölüg: “O, diriləri öl- dürdüyü kimi, ölül əri də dirildir (AH, 82). 88 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI *Uş- “xırdalamaq, kiçiltmək”. Bu qədim kök uşaq // uşak ismində asemantikləşmişdir. Bir çox türk dillərində h əmin söz “kiçik, balaca” anlamındadır. Müasir türk dillə- rind ə işlənən uşan- “kiçik hissələrə ayrılmaq”, qədim özbək dilind ə işlənən uşan- “parçalamaq”, uşat- “bölmək” (277, II, 450) sözl ərinin də kökü asemantik *uş- morfemidir. Ta- rix ən VC (sait+samit) formasında olan bu kök etimoloji cə- h ətdən düzəltmə olan sözlərin tərkibində izini qorumuşdur. Əski türk dillərində həmin kök uşal- // uşat- feillərinin t ərkibində işlənmişdir: etmäk uşaldï “Çörək doğrandı” (ДТС, 617). Hal-hazırda müasir qırğız dilində uşat- feili “xırdalamaq” mənasındadır. Türk dillərindəki l // ş paralelli- yin ə görə qədim *ül- “bölüşmək” feili ilə *uş- “xırdalamaq, parçalamaq” feilinin eyniköklü olma sına şübhəmiz yoxdur. Ül əş- “bölmək” feili yazılı qaynaqlarda işlənmişdir: Otuz üçd ə saqi bolup mey üləştim, Cami- şərab kolğa alıp toya içtim (ƏY, 18). A.M əmmədov qədim şumer dilində işlənən uş “rü- şeym, əcdad, uşaq” sözünü türk dillərindəki uşaq // usax // usak sözü il ə müqayisə etmişdir (50, 5-24). Şumer dilindəki h əmin fakt sübut edir ki, *uş morfemi türk dillərinin ilkin dövrl əri üçün səciyyəvi olan sinkretik (korrelyativ) söz kökl ərindən biridir. Deməli, nümunələr göstərir ki, ilkin kökl ərə samit və sait səslərin artırılması yolu ilə yeni sözlər t əşəkkül tapmışdır. Təkhecalı söz köklərinin çoxhecalılığa doğru inkişafı tədricən şəkilçiləşmə prosesinin yaranmasına s əbəb olmuşdur. 89 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|