Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
BABA MƏHƏRRƏMLİ “bağlamaq” feili ilə boğ- feillərinin eyni kökdən yarandığını göst ərir (113, 153). Qədim türk yazılı abidələrində yış // yuş kö kü “dağlıq meşə”, yaş sözü isə “cavan, təzə” mənasını ifad ə etmişdir (ПДП, 386, 392). Yaşıl sözü yaş “yaşıl” mor- femind ən yaranmışdır, deməli, tarixən qədim türk dillərində yaş (“cavan, təzə, yaşıl”) - yış (“meşə”) ablautu mövcud ol- muşdur. Həmin söz y~ç əvəzlənməsi ilə Altay dilinin dialektl ərində çış (“meşə”) variantındadır (112, 271). Müqayis ə üçün qeyd edək ki, qədim şumer dilində giş sözü “meşə” anlamında işlənmişdir. Türk dill ərində etimoloji cəhətdən törəmə sözlərdə də bu hadis ənin izlərini görmək mümkündür. Məsələn, Azərb. qoyun “qoyun”, çuv. kuyan, qırğ. koyon “dovşan”, ş.yuq. eri- “g əlmək”, oro- “çıxıb getmək” (265, 62). Türk dillərin- d ə bir çox heyvan adları, qohumluq terminləri, yaş-cins bil- dir ən sözlər, monosillabik feillərin bəzisi məhz fleksiya yolu il ə yaranmışdır. Fleksiya q ədim türk dilində özünü göstərən derivato- loji prosesdir. Aparılan tədqiqatlar sübut edir ki, əski söz yara dıcılığının morfonoloji üsullarından biri məhz ablaut hadis əsidir. Ablaut hadisəsi daha çox hind-Avropa dillərinə aid edils ə də, türk dillərində də bu hadisənin reliktini gör- m ək mümkündür. Fikrimizcə, türk dillərində bu problemin şərhini ancaq türk dillərinin materialları ilə məhdudlaşdır- maq düzgün deyil. Bu hadis ənin arealı, ən azından, Altay v ə Ural-Altay dilləri miqyasında nəzərdən keçirilməlidir, çünki el ə köklər var ki, onlarda ablaut məhz türk dillərinin area lından kənara çıxdıqda daha asan müşahidə edilir. Altay dill əri ilə bağlı aparılan müxtəlif tədqiqatlarda bu m əsələlər öz əksini tapmışdır. Q.D.Sanjeyevin qənaətinə 96 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI gör ə, monqol dilində üqez “öküz”, uker “böyürmək”, kur- (“görm ək”), küz (“göz”) paralelliyi türk dillərində də özünü göst ərir ki, bu da daxili fleksiya ilə bağlıdır (245, 18). M.Kaşğarinin lüğətində köründi “göründü” və közündi “görüldü” feill ərinin paralel verilməsi (DLTT, II, 167) kor // gör- v ə göz sözlərinin homogenliyini bir daha isbat edir. V. İ.Sintsius qeyd edir ki, Altay dillərindəki qohumluq ter- minl ərinin əksəriyyəti fleksiya nəticəsində yaranmışdır: manc. ama “ata” - eme “ana”, ev. aka “böyük qardaş” - eke “bö yük bacı”, ata “qoca qadın” - ete “baba”, qaz. ana “ana” - ene “qayınana” (281, 130). Türk dill ərində kip // küp // kep // kap // qab sözləri fleksiya nının əyani nümunələrindən ola bilər. Kip sözü İbn Müh ənnanın lüğətində “yerə sərilən əşya, ləvazimat” mə- nasında qeyd olunmuşdur (İML, 41). Küp “saxsı qab” sözü d ə qab // kap sözündən ablaut – fleksiya nəticəsində yaran- mışdır: kap // qab~küp. Xakas dilində kip “paltar” mənasın- dadır. Bu paralellər bir daha göstərir ki, ablaut qədim dövr- d ə ən əsas söz yaradıcılığı üsullarından biri olmuşdur. Vax- til ə eyni kök morfemlərdən, yəni fonetik cəhətdən yaxın m əxrəcli köklərdən sait əvəzlənməsi nəticəsində yeni sözlər forma laşmışdır. Müqayisə edək: yığmaq-yağmala-yağma- yağı. Yəni qədim türkcədəki yağmalamaq, yağma, yağı sözl ərinin etimoloji əsasında dayanan *yağ- feili ilə müasir günümüz ə qədər qorunub gələn yığ- feilinin semantik özü- lünü n əzərə alsaq, həmin feillərin mənşəyinin bir olması şübhə doğurmamalıdır. Bu tipli köklərdə nüvə semantika mühafiz ə edilir. Müqayisə edək: türk.dil. don // ton “paltar” - s.uyğ. tan- “geyinmək” (201, 110), kır “çöl, açıq yer, diyar” - kur “dağ, təpə”, el “tayfa” - il “kənd” (tat.dial.) 97 BABA MƏHƏRRƏMLİ (TTDS, 114). Dig ər Ural-Altay dillərində də kök sözlərdə bu hadis ə müşahidə edilir. Məsələn, komi dillərində an “ana” - un “xala” (KЭСКЯ, 297). H.Mirz əyev tala- feili ilə tülə- (“yolunmaq”) feilləri arasında məna yaxınlığını görməkdə haqlıdır (55, 56). Bütün bu faktlar sübut edir ki, müasir dövrd ə tipoloji c əhətdən iltisaqi quruluşlu hesab edilən türk dillərində bir çox söz kökl əri tarixən fleksiya yolu ilə yaranmışdır. Hə- min proses h əm təkhecalı, həm də ikihecalı köklərdə get- mişdir. Türk dillərində car “dərə, çay kənarı yarğan” - çir “ç ətin keçilən kolluq” mənasındadır (16, 424). Yarğan sö- zünün kökü olan yar- feili d ə bu köklə homogendir. M.A.Çerkasski qeyd edir ki, monqol dilind ə abai “ata” - ebei “ana” fleksiyası sinharmonik paralellər qanunauyğun- lu ğuna əsaslanır. E.A.Kreynoviçin fikrinə görə, Altay dil- l əri aqlütinativ quruluşa qədər polisintetik quruluşda ol- muşdur. M.A.Çerkasski həmin nəzəriyyənin əleyhinə çıxır. V.Y.Vladimirtsov v ə Q.D.Sanjeyevin “sinharmonik para- lell ər nəzəriyyəsi”nə görə Altay dillərində fleksiya həmişə aktiv olmuş, sonradan həmin proses aqlütinasiya ilə əvəz- l ənmişdir. Həmin nəzəriyyə sübut edir ki, bəzi söz kök- l ərində saitlərin əvəzlənməsi (arxa və ön sıra) qadın və kişi cinsl əri üzrə semantik diferensiallaşmaya səbəb olmuşdur (284, 10). Çağdaş türk dillərində müşahidə edilən fleksiya əlamətləri, əslində, kök – ulu dilin qalıqları, fonoloji “ru- diment”l əridir. Türk dillərində yol “yol” - yıl- // yel- “qaç- maq, getm ək”, kəs- “doğramaq” - qıs- “sıxmaq” sözləri də fleksiyanın izlərini yaşadır. Müasir tofalar (karaqas) dilind ə fleksiya, yəni ablaut mü şahidə edilir. Məsələn: uba “böyük baçı” - aba “ana”. 98 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|