Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
BABA MƏHƏRRƏMLİ sı+n >sın yü+k>yük tu+t > tut- Verdiyimiz nümun ələrdəki kök sözlərin morfoloji qu- ruluşu arxaikləşmiş və onlar şəkilçilərlə birləşərək yeni bir söz ə çevrilmişdir. Yəni burada ilkin mənalar yox, formalar it mişdir. Köklə şəkilçilərin birləşməsi o dərəcədə möhkəm ol muşdur ki, onlar arasında sərhədi müəyyən etmək çox çə- tindir. Morfoloji asemantikl əşmə fuziyanın təsiri ilə yaran- mışdır. Buna görə də biz hesab edirik ki, fuziya ilə aseman- tikl əşmə nəticəsi eyni olan morfonoloji proseslərdir. A.N.Kononov fuziya hadis əsini türk dillərində affiks- l ərin əsas yaranma yollarından biri kimi dəyərləndirir. Onun fikrinc ə, fuziya morfemlərin birləşmə üsuludur. Bu da türk dill ərinin aqlütinativ xarakterindən asılıdır. Türkoloq fuziya hadis əsinə əsaslanaraq, türk dillərində şəkilçilərin əksəriy- y ətinin müstəqil sözlərdən yaranması fərziyyəsini inkar edir v ə əksər şəkilçilərin özünün müxtəlif şəkilçilərin bir- l əşməsindən yarandığını göstərir (178, 113-115). Nümun ələrə nəzər salaq: qadın və qayın sözləri eyni- m ənşəlidir. Hər iki söz kat // qat “qadın, qohum” gövdəsin- d ən yaranmışdır və d~y əvəzlənməsi türk dilləri üçün s əciyyəvi fonetik hadisədir. Beləliklə, -ın şəkilçisi həmin sözl ərdə “daşlaşmışdır”, katın // kayın // kadın // qadın vari- antlarında işlənən söz yeni mənalar qazanmışdır. Yəni mü- asir türk dill ərində həmin sözlər quruluşca sadə hesab olu- nur. Diax ronik baxımdan isə törəmə (düzəltmə) sözlərdir. Bu cür fuziyaya m əruz qalan sözlərdə köklə şəkilçi arasın- da f ərq hiss edilmir. Qədim dövrdə kök morfemlərlə bağlı 84 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI olan söz y aradıcılığı üsullarından biri asemantikləşmədir. Əslində, fuziya asemantikləşməni yaradan əsas proseslər- d ən biridir. Dil faktları təsdiq edir ki, qədimdə türk dillərində t əkhecalı sözlər daha çox asemantikləşmişdir. Həm də ase- mantikl əşmə türk dillərinin morfoloji quruluşunun təbiətinə uyğun bir proses olmuşdur. Bu prosesin nəticəsində türk dill ərində bəzi ikihecalı sözlər yaranmışdır (34, 13). F.Cəli- lov göst ərir ki, morfonoloji transformasiya ilkin seman- tikadan uzaq laşma ilə nəticələnsə də, hər halda diferensial- laşan sözlər çox vaxt məna yaxınlığını tam itirmir. Məsə- l ən, sığal, sığınmaq, sağım, sıxac sözlərinin kök morfemi (sığ, sağ, sıx) fonetik cəhətdən dəyişib ayrı-ayrı sözlərə çevrils ə də, ilkin məna yaxınlığını saxlamışdır. Eyni sözləri indi asemantik morfem ə çevrilmiş yux // yük // yox kökləri (yux- arı, yük-sək, yox-uş) barədə də demək olar (19, 101). Göründüyü kimi, asemantikl əşmənin özü də bir növ qədim söz yara dıcılığı üsuludur. Asemantikl əşmə zamanı sözün ilkin mənası və ya forması, digər bir sözdə mühafizə olunur. Həmin proses zamanı sözün qədim mənası və ya forması qalıq kimi başqa bir sözd ə izini saxlayır. Qədim söz köklərində morfonoloji proses olan fuziya hadis əsi ilə leksik-semantik proses olan asemantikl əşmə paralel baş vermiş, biri digərini ya- ratmışdır. Məsələn: qo- // ko- “m əskunlaşmaq” > qon-, qonaq // konuk, qonşu, konum, konut; sü “qoşun, ordu” > sür, sürgün, sürü; 85 BABA MƏHƏRRƏMLİ qa- // ka- “qapmaq, örtm ək, bağlamaq” > qapı, qapaq, qab, qabıq, qapamaq; yaş // yas // yış “ömür, cavan, təzə” > yaşıl. Türk dill ərinin morfoloji quruluşunda sadəlikdən mü- r əkkəbliyə doğru inkişaf getmişdir. Təkhecalı köklərin şə- kilçil əşmə meyili, çoxhecalılığa doğru morfonoloji inkişafı ilkin söz kökl ərinin daşlaşmasına gətirib çıxarmışdır. Mə- s ələn: u- “bacarmaq” > uğan “tanrı”, ok “boy, qəbilə” > okuş // uquş “qəbilə” və s. Tarix ən türk dillərində söz köklərinin bir qismi ase- mantikl əşərək digər sözlərin tərkibində izlərini qorumuş- dur. Bizim araşdırmanın digər türkoloji araşdırmalardan f ərqi odur ki, asemantik köklərin izlərini türk dilləri ilə ya- naşı, qeyri-türk dillərində də müəyyənləşdirmişik. Aseman- tik kökl ərin yaranması sözlərin morfoloji inkişafı ilə bilava- sit ə bağlıdır. Belə dil faktlarının bəzilərinə nəzər yetirək: *Ya- “ əyilmək”: “Qədim türk lüğəti”ndə bu kök ya- bicimind ə və “yay, kaman” (“silah”) anlamında qeydə alın- mışdır (ДТС, 221). G.Klauson ya kökünün orta əsrlərdə türk dill ərində “yay, kaman” “silah” mənasında işləndiyini qeyd edir (GC, 869). A.A.Zayonçkovski bu kökün arxe- tipini m əhz *ya- formasında bərpa etmişdir (156, 32). Əski özb ək dilində yay (“silah”) sözü ya- formasında işlənmişdir (277 , II, 453): “Oğuznamə”nin uyğur variantında da ya “yay” kökü işlənmişdir: ja ok birlä takї kїlїç birlä kalkan birlä atladї “Yay və oxla, qılınc və qalxanla yola düşdü” (286, 23). “Türk dill ərindəki yat-, yay- (“silah”), yay- “sər- m ək”, yastı, yasla- // yaslan- “söykənmək” (türk.), yasdıq, yamac, yamuk (türk. “ əyri”) sözlərinin *ya- “əyilmək” kök 86 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|