Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI 2) Ulu türkc ədə vurğu ona görə müxtəlif hecalarda ola bilm əzdi ki, aydın ifadə olunmuş saitlər ahənginə malik olan bütün türk dill əri məlum vurğusu ilə fərqlənir. 3) Birinci hecanın üzərindəki vurğu həmişə sözün kar başlanğıcı ilə bağlıdır” (66, 98). Kök morfeml ərdə morfonoloji inkişafı izləmək üçün on ların fonoloji strukturunu araşdırmaq lazımdır. Kök söz- l ərin bərpasında fonem variasiyalarının nəzərə alınması da vacibdir. N əzərə alaq ki, hazırki türk dillərinin kök (ana) türk dilind ən ayrılmasından yüz illər keçmişdir. Bu uzun zaman ərzində hər bir türk dilinin özünəməxsus fonotaktika qay daları formalaşmışdır. A.P.Dulzon səs əvəzlənmələri c ərgəsi əsasında fonemlərin arxetiplərinin bərpası məsə- l əsindən danışarkən, türk dillərində söz köklərinin etimo- logiya sının nəzəri məsələlərinə də toxunmuşdur. Onun q ənaətinə görə, sözlərdə tarixən səs əvəzlənmələrinin düz- gün izl ənilməsi kök fonemin bərpası işinə kömək etmiş olur. H əmin prosesin nəticəsi kimi ilkin arxetip müəy- y ənləşir (153, 94-95). E.Z.Kajibəyov qeyd edir ki, praktiki c əhətdən türk dillərində istənilən samitin və ya saitin istə- nil ən samit və ya saitə keçməsi mümkündür (167, 99). V.M. İlliç-Svitıç Baltik və slavyan dillərinin ortaq kök- l ərinin müəyyənləşdirilməsində aksentual paradiqma nəzə- riyy əsini tətbiq etmişdir (160, 6). Bu tədqiqatdan məlum olur ki, aksent uy ğunluqları rekonstruksiyada mühüm amil ki mi çıxış edə bilər. A.Məmmədov da qədim aksentləş- m ənin kök sözlərin inkişafındakı əhəmiyyətini yüksək qiy- m ətləndirmişdir (205, 60). Araşdırmalar göstərir ki, vaxtilə türk dill ərində ahəng qanununun təsiri ilə söz köklərində sinharmo nik variantlar yaranmış və bu hadisə söz yaradıcı- 71 BABA MƏHƏRRƏMLİ lığına səbəb olmuşdur (285, 56). Türkologiyada heca ak- sentl əri nəzəriyyəsi var. A.M.Şerbak ehtimal edir ki, türk protodilind ə, yəni monosillabizmin üstünlük təşkil etdiyi dövrd ə heca aksentləri əsas rol oynamışdır. Həmin dövrdə heca aksentl əri heca sinharmonizmi kimi eyni zamanda delimitativ vasit ə olmuşdur (290, 60). Türk dill ərinin əsas leksik bazasının etimologiyası, ilk növb ədə, fonoloji, morfonoloji, semantik qanunauyğunluq- ların düzgün müəyyənləşdirilməsi ilə bağlıdır. Çünki ilkin söz kökl ərinin fonetik biçimləri haqqında təsəvvürlərin yara- dılması məhz ilk səslərin də rekonstruksiyası məsələsini önə ç əkir. Dilçilikdə kök morfemlərin praformasının bərpası, yəni rekonstruksiya m əsələləri ən qədim qaynaqlara əsaslanaraq h əyata keçirilməlidir. F. de Sössür yazırdı: “Rekonstruksiya el ə bir alətdir ki, onun köməyi ilə nisbətən asanlıqla sinxron v ə diaxron sıraya aid olan çoxlu ümumi faktlar müəyyən edilir...ilkin rekonstruk siyanın köməyi olmadan tarixəqədərki dövrd ən başlayaraq neçə əsrlər boyu baş verən dəyişmələri aydınlaşdırmaq çox çətin olardı” (70, 385). Türk dill ərində tarixən səs keçidləri ilə baş verən mor- fonoloji prosesl ər qədim söz köklərini səciyyələndirən əsas c əhətlərdəndir. Səs keçidləri və səs variativliyi qədim söz kökl ərinin morfonoloji xüsusiyyətlərindəndir. M.Yusifov yazır: “Türk dillərində kök sözlərin müstəqil mənalarla in- kişafı prosesində üfüqi və şaquli keçidlərə məxsus məna f ərqləndirici əlamətlərinin müəyyən edilməsi qətiyyən nə- z ərdən qaçırıla bilməz (77, 65). Ümumiyy ətlə, fonoloji və morfonoloji dəyişmələrin iyerarxiya sının tarixi inkişafının izlənilməsi söz köklərinin rekonstruk siyası işinə yardım edir. Y.Kuriloviçin fikrincə, 72 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI əgər hər hansı bir söz forması ancaq qəlibləşmiş ifadələrdə (y əni idiomlarda) qalmışdırsa, ancaq onun sinonimləri müs- t əqil işlənirsə, demək ki, həmin forma daha qədim dövrü əks etdirir (187, 401). Daxili rekonstruksiyanın mahiy- y ətində fonomorfoloji təhlil, hər hansı bir dilin öz qaynaq- ları, yazılı abidələri, folkloru dayanır. Türk dill ərində ilkin söz köklərinin kar anlautunu yal- nız qədim yazılı abidələrdəki faktlar yox, həmçinin larinqal n əzəriyyə də təsdiq edir. Azərbaycan dilçiliyində F.Ağası- oğlunun araşdırmalarında kök sözlərin şərhi zamanı larin- qal n əzəriyyədən istifadənin müsbət nəticə verməsi qeyd edil mişdir. F.Ağasıoğlunun fikrincə, yeni larinqal nəzəriy- y əyə görə, prototürk dövrünün erkən çağında saitin qəlibi bo ğazda tutulma mərhələsi ilə müşayiət olunmuşdur. Alim larinqal s əslərin sonrakı mərhələdə ́a boğaz saiti tipli səs- l ərdən k // h səsi şəklində saitdən ayrılması fərziyyəsini irəli sürür. O, bu izl ərin sarı uyğur, tuva dillərində qorunduğunu qeyd edir. Onun q ənaətincə, prototürk dövrünün orta çağ- larında səs quruluşu təkmilləşdikcə, a boğaz saitinin ref- leksl əri yaranmışdır (3, 215). Müqayisə edək: Azərbaycan dialektl ərində adak, xalac dilində hadaq, digər türk dillə- rind ə ayaq (bu sözün ilkin variantının kadak olması haq- qında fərziyyələr mövcuddur – B.M.), xalac dilində hot, di- g ər türk dillərində od // ot, xalac dilində hat, digər türk dil- l ərində at (144, 94). Həmin fərqlər də vaxtilə türk dillərində larinqal s əslərin mövcudluğunu isbat edir. F.de Sössürün yarat dığı universal larinqal nəzəriyyə sonradan inkişaf etdirilərək hind-Avropa dillərində etimo- loji araşdırmalarda uğurla tətbiq olunmuşdur. Hind-Avropa etimo loqları söz köklərinin ilkin formalarını xett dilinin 73 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|