Azərbaycan miLLİ еlmlər akadеmiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 4,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
TÜRK DİLLƏRİ MƏSƏLƏLƏRİ ____________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________ «Tədqiqlər», 2008, №1, səh.83 Hələ XIX əsrdə, 1878-ci ildə müəllifi olduğu türk dillərinə aid etimoloji lüğətə yazdığı ön sözdə Q.Vamberi türk dillərində nitq hissələrinin mənşəyi məsələsinə toxunmuşdur. Q.Vamberi, B.M.Yunusəliyev, P.M.Melioranski, İ.A.Batmanov, A.P.Potseluyevski türk dilllərində ilkin köklərin sinkretik oldu- ğunu qəbul edirlər(16,20). Qırğız dilçisi B.M.Yunusəliyev kök morfemlər sırasına isim və fellərlə yanaşı, nə qədər qəribə olsa da, təqlidi sözləri də aid edir(15,6-9). İ.V.Kormu- şin “Türk dillərində nitq hissələrinin mənşəyi haqqında” məqaləsində qeyd edir ki, türkologiyada nitq hissələrinin mənşəyi haqqında məsələdə sinkretizm- lik nəzəriyyəsi üstünlük təşkil edir( 9,23).Yəni belə qənaət hasil olur ki, ad və fellər eyni zamanda yaranaraq korrelyativ köklər kimi mövcud olmuşdur. Bu fikir, bizə görə, inandırıcıdır. Hind-Avropa dilçiliyində də həmin məsələ həmi- şə mübahisə doğurmuşdur. Məsələn, H.Hirtə görə, fellər ilkin deyil, onlar isim köklərindən yaranmışdır(11,160). B.Atalay da ancaq isimlərin ilkinliyi qənaətinə gəlir. O, fikrini bununla əsaslandırır ki, insanlar öz ətrafındakı anlayışları əvvəl adlandırmağa başla- mışlar. Fellərdə iş, zaman, şəxs kimi üç anlayışın birdən göz önünə alınması gərəkdir. Bundan başqa, fellərdə mənaca təcrid olunma var. Bu cür abstrakt- laşma isə hər halda dil inkişaf etdikdən və düşünmə qabiliyyəti yüksəldikdən sonra meydana gəlir(1,11). Əlbəttə, bu, B.Atalayın öz subyektiv fikridir. Türkologiyada kök morfemlərlə bağlı tədqiqatlar əsasən diaxronik isti- qamətdə aparılmışdır. Müasir türk dillərində işlənən kök morfemlərin semanti- kası, fonetik səciyyəsi, morfonoloji xüsusiyyətləri haqqında danışmaq üçün onların tarixi inkişafı izlənilməlidir. Qədim dövrlərdə kök sözlərin fonova- riantları yeni leksemlərin yaranmasına şərait yaratmışdır. Türkologiyada kar və ya cingiltili samitlərin birinci yaranması haqqında olan fikirlər də ziddiyyətli və dolaşıqdır. Əksər türkoloqlar karlaşmanı daha qədim hesab edirlər. Lakin əks mövqedə duran türkoloqlar da var. N.K.Dmitriyev “Qumuq dilinin qrammatikası”(1940) əsərində qədim türk yazılı abidələrinə əsaslanaraq karlaşmanı birinci qəbul edən dilçilərə eti- raz edərək göstərir ki, həmin fakt həlledici deyil. O,qumuq dilinin materialla- rına əsaslanaraq cingiltiləşməni ilkin hesab edir(6,14). Lakin türkologiyada karlaşmanın ilkinliyini qəbul edən türkoloqların fik- ri daha inandırıcıdır və real dil faktlarına əsaslanır. Biz də həmin müddəanı qə- bul edirik. Çünki ən qədim yazılı abidələrdə kök morfemlər kar variantda iş- TÜRK DİLLƏRİ MƏSƏLƏLƏRİ ____________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________ «Tədqiqlər», 2008, №1, səh.84 lənmişdir. Məsələn,ton, taş, kap variantları müvafiq sözlərin cingiltili variant- larından daha əvvəl işlənmişdir. Fonosemantik təkamül, asemantikləşmə, konversiya, divergensiya, müx- təlif məna keçidləri, rekonstruksiya kimi məsələlərin həlli məhz kök morfem- lərin fonetik, semantik və morfoloji inkişaf prinsiplərinin düzgün müəyyən edilməsindən asılıdır. Dünya dilçiliyində hansı səslərin ilkin olması məsələsi də həmişə müba- hisə doğurmuşdur. Yafəs nəzəriyyəsinin banisi Y.Marr samitlərin ilkinliyini iddia edirdi.O bu məsələdə sami dillərinin faktlarına əsaslanırdı(13,6).Problem yazıyaqədərki dövrlə bağlı olduğundan həmin məsələ haqqında fikir yürütmək çox çətindir. E.Makayev isə qeyd edirdi ki, hind-Avropa dillərində samitərin ilkin və bütün saitlərin isə sonradan yaranması fikri düzgün deyil(11,60). Maraqlıdır ki, german və hind-Avropa dilləri üçün müştərək olan bəzi arxaik köklər türk dilləri ilə paralellik təşkil edir. Həmin köklər aşağıdakılardır: ki- “kəsmək” - türk kəs-, has-“kəsmək”- türk kəs-, ah-“yemək”-türk aş bu-“olmaq”-türk bol//ol-, āt(er)”od”-türk od//ot, ed//et-“yemək”-türk ye-, tah-“dişləmək”-türk diş//tiş. * Türkoloqlar haqlı olaraq göstərirlər ki, türk dilllərində təkhecalı sözlərin çoxu hələ də izah olunmamışdır. Yəni daşlaşmış, fuziallaşmış kök morfemlə- rin inkişafı tam öyrənilməmişdir. Türkologiyada ilkin sözlərin fonetik struktu- ru məsələsində monosillabizm ideyası dəstəklənir. Hazırda kök şəklində möv- cud olan ikihecalı sözlər isə, əslində, törəmədir. N.Dmitriyevin 1940-ci ildə yazdığı “Qumuq dilinin qrammatikası”, 1948-ci ildə yazdığı “Başqırd dilinin qrammatikası”, N.A.Baskakovun 1940-cı ildə yazdığı”Noqay dili və onun dialektləri”, 1952-ci ildə yazdığı “Qaraqalpaq dilinin qrammatikası” əsərlərində türk dillərində kök morfemlər mövzusuna səthi olsa da, toxunulmuşdur. Həmin əsərlərdə qədim türk söz köklərinin öyrə- * Faktlar E.Makayevin “Структура слова в индоевропейских и германских языках”(М.,Наука, 1970) əsərindən götürülmüşdür. TÜRK DİLLƏRİ MƏSƏLƏLƏRİ ____________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________ «Tədqiqlər», 2008, №1, səh.85 nilməsi nisbətən zəif şəkildə idi. Sonralar isə həmin problemin şərhinə türko- logiyada daha sanballı tədqiqatlar həsr olundu. Qıpçaq qrupu türk dilləri arasında kök morfemləri tədqiqata ən çox cəlb edilən dillər qazax və qırğız dilləridir. A.T.Kaydarov 1986-cı ildə yazdığı “Qazax dilində təkhecalı kök və əsasların strukturu” əsərində qazax dilinin materialları əsasında 3 minə yaxın kök sözü müəyyənləşdirmişdir. Əsərdə qa- zax dilində olan kök morfemlərin geniş təhlili verilmişdir. Müəllif bu qənaətə gəlir ki, qazax dilində kök morfemlərin bir qismi “ölü” köklər şəklində qalmış, digər bir qismi isə öz formasını qoruyub saxlaya bilmişdir. Yəni, A.Kaydarov öz tədqiqatını düzgün olaraq təkhecalılıq üzərində qu- rmuşdur. Müəllifin hesablamalarına görə, qazax dilində olan kök sözlərin qu- ruluş modeli ən çox CVC tipində özünü göstərir. A.Kaydarov V,CV,VC for- malarını daha qədim hesab edir və onun fikrincə, həmin formalar prototürk dövrünü əks etdirir. Müəllifin qənaətinə görə, türk dillərində elə köklər var ki, onların onlarla fonetik variantı mövcuddur, lakin elə köklər də var ki, onlar yalnız bir formada təzahür edir( 8 ,70). Digər qazax dilçisi J.A.Mankeyevanın 1991-ci ildə yazdığı “Qazax di- lində fel əsaslı ilklin köklərin rekonstruksiyası” adlı əsəri də maraqlı tədqiqat işlərindəndir. O, qazax dilində 1000-ə qədər fel kökünü rekonstruksiya etmiş, 300-ə qədər “ölü” fel kökü müəyyənləşdirmişdir(12,125-152). Qırğız türkoloqu B.Yunusəliyev haqlı olaraq göstərir ki, kökün strukturu məsələsi onların fonetik kompleksinin formalaşması ilə sıx bağlıdır. Müəllif təqlidi sözlərin kök morfemlərin formalaşması prosesinə təsirindən danış- mışdır. B.Yunusəliyev kök morfemlərin leksik-semantik inkişafını öyrənərkən onların omonimləşməsi məsələsinə xüsusi önəm vermişdir. O qeyd edir ki, qırğız dili üçün tipik olan kök morfemlərin heca quruluşu aşağıdakı kimidir: Samit+sait: sa-“fikirləşmək”,yü-“yükləmək”, Sait+samit:at “ad”, Sait:u “yuxu”,ö-“fikirləşmək”, Samit+sait+samit: suğ “su”,kel- “gəlmək” ( 15,51). Kök morfemlərin quruluşu məsələsinə həsr olunmuş tədqiqatlarda düz- gün olaraq təkhecalılığa üstünlük verilir. A.Yuldaşev başqırd dilinin fellərinə həsr etdiyi əsərdə(1958) müasir başqırd dilində 200-ə qədər fel kökünün tək- hecalı olduğunu qeyd edir.O həmin fel köklərinin əsas hissəsinin qapalı, yal- nız cüzi hissəsinin açıq hecalı olduğunu qeyd edir: CVC formasında olan kök- lər:hat- “satmaq”, yıy- “yığmaq”, bıs- “kəsmək”, bül-“bölmək”, höy- “sev- Yüklə 4,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|