Azərbaycan miLLİ еlmlər akadеmiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

 
 
 TÜRK  DİLLƏRİ MƏSƏLƏLƏRİ 
____________________________________________________________________ 
__________________________________________________________________________________ 
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.86 
 
mək”, hau- “sağmaq”, töş- “yıxılmaq”. Müəllif göstərir ki, başqırd dilində VC 
tipi  azdır:ör- “hürmək”, ”əsmək”, ot-“udmaq”, im- “əmmək”, or- “vurmaq”, 
iç-“əsmək”, es –“içmək”, CVCC tipli  fellər: tart-“çəkmək”,yırt –“deşmək”, 
kayt- “geri dönmək”,VCC tipli fellər: art- “artmaq”, əyt- “demək”. 
Müəllif düzgün olaraq  qeyd edir ki,başqırd dilində olan bütün təkhecalı 
fellərə ilkin köklər kimi baxmaq olmaz, məsələn, kayt- “qayıtmaq”, əyt- “de-
mək”, yırt- “yırtmaq”, hın –“sınmaq” və sair bu tipli köklər tarixən düzəltmə-
dir.A.Yuldaşev kök morfemlərin formalaşmasında fonetik dəyişmənin bir neçə 
yolunu göstərirdi: kök moremlərdə səs əvəzlənməsi, türk dillərinin ilkin vaxt-
larında və sonralar da özünü göstərən palatallaşma və postpalatallaşma, kökdə 
axırıncı və ya  ilk səsin reduksiyası (16,22-27). 
Tarixən kök morfemlərdə yaranan fonetik, morfoloji, semantik fərqlər 
müasir türk dillərinin səciyyəvi cəhətləri kimi ortaya çıxmışdır.Məsələn, qıp-
çaq qrupu türk dillərini Azərbaycan və ya ümumiyyətlə, oğuz qrupu türk dil-
ləri ilə müqayisə etdikdə meydana çıxan diferensial əlamətlər aydın müşahidə 
olunur. Həmin fərqlər tarixi təkamülün nəticəsi kimi reallaşmışdır: 
Azərbaycan        qaraqalpaq 
s~ş 
ağac                        ağaş 
 
d~t 
daş-                           taş- 
 
Azərbaycan               tatar 
o~u 
oğul                           uul 
ocaq                           uçak 
otur                            utur 
toy                              tuy 
 
Bu divergensiya faktları tarixi təkamülün nəticəsidir. Kök sözlərdə yara-
nan belə fərqlər çoxşaxəli və rəngarəngdir. 
Ə.Rəcəbli “Göytürk dilinin fonetikası” əsərində qeyd edir ki, ilkin türk 
kökü birtərkibli olmamışdır, çünki ilkin türk kökü sadaladığımız fonetik tər-
kiblərdən təkcə birindən ibarət olsa idi, ilkin türk dili mütəhərrikliyini itirər, 

---

 
 
 TÜRK  DİLLƏRİ MƏSƏLƏLƏRİ 
____________________________________________________________________ 
__________________________________________________________________________________ 
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.87 
 
ünsiyyətə xidmət edə bilməzdi. O, ilkin türk kökünün V, VC, CV, CVC, VCC, 
CVCC formalarında olduğunu ehtimal edir(14 ,405). 
V.Kotviç Altay dillərində söz köklərini 5 tipdə bərpa edir: V, CV, CVC, 
VC, (C)VCC. Onun fikrincə, ilkin monosillabik sözlər sonradan  iki və üç-
hecalı sözlərə çevrilmişdir(10,33-36). Bizim fikrimizcə, VCC, CVCC forma-
ları sonradan yaranmışdır, qədimliyi əks etdirmir. Digər türkoloji  tədqiqatlar-
da da bu fakt sübut olunmuşdur 
Məlumdur ki, türk dillərinin kök sözlərində qədim səs keçidlərinin möv-
cudluğu tarixi–tipoloji mahiyyət daşıyır. Müxtəlif istiqamətli səs keçidləri, səs 
əvəzlənmələri morfonoloji  xarakterlidir. Buna görə də M.Yusifov düzgün ola-
raq göstərir ki, qohum dillərdə fonetik cəhətdən fərqlənən eyniköklü sözlərdə 
hansı variantın başlanğıc və ya əsas olduğunu söyləmək çətindir. O yazır ki, 
ilkin köklər dedikdə elə köklər nəzərdə tutulmalıdır ki, onlarda leksik məna ilə 
yanaşı, etimoloji məna da mühafizə olunsun(17 , 5;110). 
E.A.Kreynoviçin nəzəriyyəsinə görə, Altay dilləri aqlütinativ quruluşa 
qədər polisintetik quruluşa malik olmuşdur. Məhz protoAltay mərhələsində 
ahəng qanunun təsiri ilə sözlərdə semantik variantların yaranması güclənmiş-
dir. Sonra isə bir çox sinharmonik variantlar məna diferensiallığına səbəb ol-
muşdur ( 5 ,11-12). 
Bir-birilə əlaqədar olan dil hadisələri kök morfemlərin hər cür inkişafına 
təkan vermişdir. Həmin proseslərə ekstralinqvistik faktorların  da təsiri var, 
hətta etnoqrafik amillər bu prosesin öyrənilməsi üçün əhəmiyyətlidir. Söz ya-
radıcılığı  prosesinin tədqiqi kök morfemlərin təhlili ilə sıx bağlıdır. 
    Beləliklə, türk dillərinin ilkin söz köklərinin derivatları qədim dövrdən 
müasir dövrə  qədər inkişaf keçmiş, onların fərqli fonetik variantları, yəni al-
lofonları yeni allomorfların yaranmasına, nəticədə isə yeni leksemlərin yaran-
masına səbəb olmuşdur. Kök morfemlərin allomorfları  müxtəlif  türk dillərin-
də və onların dialektlərində geniş yayılımışdır. 
    Prototürk  dövründə kök sözlərin ilkin fonetik quruluşunun bərpası 
məsələsi qədim sözyaradıcılığı prosesinin istiqamətlərini müəyyənləşdirir, ilk 
növbədə, söz köklərinin praformalarının bərpasını asanlaşdırır, səs keçidləri-
nin mahiyyətini aydınldaşdırır. 
 
İSTIFADƏ EDILMIŞ ƏDƏBIYYAT: 
1.
 
Atalay B.Türk dilinde ekler vе kökler üzerine bir deneme, İstanbul, 
Matbaai Ebuzziya,1941,382 s. 

---

 
 
 TÜRK  DİLLƏRİ MƏSƏLƏLƏRİ 
____________________________________________________________________ 
__________________________________________________________________________________ 
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.88 
 
2.
 
Баскаков Н.А.Ногайский язык и его диалекты.М.-Л.,1940. 
3.
 
Бертагаев  Т.А.Морфологическая  структура  слова  в  монгольских 
языках. М., Наука,1969,181 с. 
4.
 
Cəlilov F.Azərbaycan dilinin  morfonologiyası,Bakı,1988. 
5.
 
Черкасский  М.А.Очерки  по  исторической  фонологии  тюркских 
гласных. Москва,1963, АКД., 23 с. 
6.
 
Дмитриев  Н.К.  Грамматика  кумыкского  языка,  М-Л.,Изд–во  АН 
СССР, 1940,205 с. 
7.
 
Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. М-Л., 1948. 
8.
 
Кайдаров А.Т.Структура односложных корней и основ в казахском 
языке. Алма-Ата, 1986,328c. 
9.
 
Кормушин И.В. «К происхождению частей речи  в тюркских  язы-
ках» –“Тюркология-88 ,Фрунзе,Илим, 1988.c.23-25. 
10.
 
Котвич В.И.Исследование по алтайским языкам.М,.Изд. Иностран-
ной Литературы, 1962,371 c. 
11.
 
Макаев  Э.Структура  слова  в  индоевропейских  и  германских  язы-
ках.М.,Наука,1970,287с. 
12.
 
Манкеева  Ж.А.Реконструкция  первичных  корней  глагольных  ос-
нов казахского языка.Алма-Ата,Гылым,1991,154 с. 
13.
 
Марр Н.Яфетическая теория,М.,1924,37 с. 
14.
 
Rəcəbli Ə .Göytürk dilinin fonetikası, I ,Bakı,Nurlan ,2004,414s. 
15.
 
Юнусалиев Б.М.Киргизская лексикология. Фрунзе, 1959. 
16.
 
Юлдашев.А.А.Система  словoобразования  и  спряжение  глагола    в 
башкирском  языке.М,Издательство  Академии  Наук  СССР,1958, 
195 с. 
17.
 
Yusifov M.Oğuz qrupu türk dillərinin müqayisəli fonetikası, Bakı, Elm, 
1984. 
 
                          

---