Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 5,1 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN ELMİ ƏSƏRLƏRİ 2017, № 1
91 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN ELMİ ƏSƏRLƏRİ 2017, № 1 Aygün ORUCOVA AMEA Naxçıvan Bölməsi orujovaaygun82@gmail.com EYNƏLİ BƏY SULTANOVUN “AZƏRBAYCAN QIZI” PYESİ BARƏDƏ BƏZİ QEYDLƏR Açar sözlər: dramaturgiya, qadın azadlığı, maarifçilik, ictimai nöqsan, folklor Key words: dramaturgy, women’s rights, education, public vice, folklore Ключевые слова: драматургия, женское равноправие, просвещение, пороки общества, фольклор XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyəti tarixində özünəməxsus mövqeyi olan, çoxcəhətli yara- dıcılığı ilə diqqəti cəlb edən məşhur şəxsiyyətlərdən biri, Naxçıvan ədəbi mühitinin istedadlı nümayəndəsi Eynəli bəy Sultanov (1866- 1935) 150 il bundan öncə dünyaya göz açmışdır. Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədrinin 15 fevral 2016-cı il tarixli Sərəncamı ilə Eynəli bəy Sultanovun 150 illik yubileyinin Naxçıvan Muxtar Respublikasında geniş qeyd edilməsi Eynəli bəy Sultanov yaradıcılığının dərindən və ətraflı tədqiqi tarixində yeni bir mərhələ açmışdır. Böyük ədib Cəlil Məmmədquluzadənin (1869-1932) “özündən huşyar dost” [1, s. 103] saydığı Eynəli bəy Sultanov bir neçə xarici dili mükəmməl şəkildə mənimsəmiş və bunun nəticəsi olaraq dünya ədəbiyyatının korifeylərinin əsərlərini orijinaldan oxuya bilmişdir. 1880-1886-cı illərdə təhsil aldığı İrəvan kişi gimnaziyasında bir çox elmləri və dilləri (rus, latın, yunan, fransız) öyrənməsi onun dövrünün açıqfikirli, müasir, zəngin dünyagörüşlü bir şəxsiyyət kimi formalaş- masında mühüm rol oynamışdır. Eynəli bəy XIX əsrin sonlarında hələ gimnaziya şagirdi ikən Naxçıvanda maarifçilik hərəkatının başçıların- dan biri olmuş, “Ziyalı məclisi”, “Müsəlman Dram İncəsənəti Cəmiy- 92 yəti” təşkil etmiş, burada ilk kitabxananın açılmasında xidmətlər gös- tərmiş, ilk mətbəəni yaratmış, 1883-cü ildə Naxçıvanda teatrın yaran- masında, eləcə də yeni tipli ədəbiyyatın inkişafında, bir sözlə, sosial- mədəni tərəqqidə fəal iştirak etmişdir. O, “Naxçıvan ədəbi mühitində təşkilatçı-rəhbər, rejissor və aktyor” [2, s. 206] nasir, dramaturq, pub- lisist, baş redaktor, tərcüməçi, teatr tənqidçisi, pedaqoq, ilk qadın azadlığı tərəfdarlarından olmuşdur. «Новое обозрение», «Каспи», “Закавказье”, «Кавказская коммуна» və s. qəzetlərdə öz dövrünün ictimai əhəmiyyətli hadisələrindən, problemlərindən bəhs edən ədəbi- publisist yazılarla çıxış etmişdir. Yaradıcılığının bütün növ və janr- larında, bütün fəaliyyətində Eynəli bəy milli mövqedən – azərbaycan- çılıq mövqeyindən çıxış etmiş, öz xalqının dərdlərindən söz açmışdır. Fikrimizi təsdiq üçün Eynəli bəyin “Mənim xalqım” məqaləsindən gətirdiyimiz bir sitat kifayət edər: “Mənim xalqım! Səni azad insanlar içərisində azad, xoşbəxtlər içərisində xoşbəxt, maarifçilər arasında maarifçi görə biləcəyəmmi?” [3]. Eynəli bəy Sultanov çoxşaxəli və zəngin yaradıcılığında publi- sistika və nəsr sahəsinə daha çox üstünlük versə də, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində daha çox onu məşhurlaşdıran və sevdirən “Azər- baycan qızı” (“Sənəm”, rusca “Tatarka”) pyesi olmuşdur. Orta və ali məktəblərin dərsliklərində də, XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixin- dən bəhs edən digər tədqiqatlarda da Eynəli bəy Sultanovun adı çə- kilərkən ilkin xatırlanan əsər “Azərbaycan qızı” əsəri olmuşdur. Bu- nun səbəbi nədir və ya başqa sözlə desək, bu əsərin zamanında bu qədər məşhurlaşması onun hansı məziyyətləri ilə bağlıdır? İlk növbədə onu qeyd edim ki, əsərin mövzusu yerli həyatdan alınmışdır və hadisələr də müəllifin qeydinə görə “1870-ci illərdə Qafqazın kiçik bir əyalət şəhərində vaqe olur” [4, s. 27]. Azərbay- canda qadın azadlığını birinci müdafiə edənlərdən olan Eynəli bəyin əsərin əvvəlində yazdığı “Bütün gənc, gözəl və namuslu qadınlara ithaf olunur” [4, s. 27] sözləri əsərin məzmununu, ideyasını açıqlayan açar sözlərdir. Əsərin bədii keyfiyyətlərindən bəhs etməzdən öncə, onu xüsusilə vurğulamaq istərdim ki, fikrimizcə, “Azərbaycan qızı” əsərinin bu qədər məşhur olmasının səbəblərindən birincisi və ən mü- hümü onun həmin vaxta qədər müstəqil bir əsərin mövzusu kimi se- çilməyən qadın azadlığından bəhs etməsi və ya başqa sözlə desək, XIX əsr və XX əsrin əvvəllərinin çox xarakterik bir ictimai bəlası olan arvadbazlığı məsxərəyə qoyması olmuşdur. Düzdür, Eynəli bəydən əvvəl də hələ ədəbiyyatımızda ilk dramların banisi, istedadlı ədib Mir- zə Fətəli Axundovun dramlarında Azərbaycan qadını ilk dəfə səhnəyə 93 çıxarılmış, Pərzad, Səkinə xanım, Sona xanım, Tükəz kimi ağıllı, fərasətli, sədaqətli qadın obrazları yaradılmışdır. Eynəli bəyin dram sahəsində böyük ustadı Mirzə Fətəli Axundov dünya ədəbiyyatında məşhur olan xəsislik mövzusunu ayrıca bir komediya üçün mövzu kimi seçmiş və çox güclü bir xəsis obrazı yarada bilmişdi “Sərgüzəşti- mərdi xəsis” (“Hacı Qara”) (1852). Bu gün də Hacı Qara adı xəsisliyin ümumiləşdirilmiş obrazı və ya simvolu kimi işlədilir. Həm dünya ədəbiyyatının şedevrləri, həm də zəngin şifahi xalq ədəbiyyatımızla yaxından tanış olan Eynəli bəy isə öz əsəri üçün XIX əsrin sonları, bundan əvvəlki və sonrakı dövr Azərbaycanına xarakterik olan digər bir ictimai nöqsanı – arvadbazlığı tənqid etməyi qarşısına məqsəd qoymuşdu. Ağıllı, gənc və gözəl Azərbaycan qızı olan Sənəm ar- vadbazlıqda ad çıxarmış, əvvəllər bir neçə gənc qadını aldadıb el için- də bədnam edən Həsənəli bəyə həyatı boyu unutmayacağı bir dərs verir. “Azərbaycan qızı” əsərindən əvvəl dramaturgiya sahəsində istedadlı ədib Nəcəf bəy Vəzirovun “Əti sənin, sümüyü mənim” (1873), “Qara günlü” (1874) (Bu iki pyesin mətni tapılmayıb – A.O.) əsərləri də yaranmışdı. Görkəmli dramaturqun “Ev tərbiyəsinin bir şəkli” (1875) komediyası, “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” (“Hacı Qəmbər”) komediyasının ilk variantı da 1875-ci ildə yazılmışdı. Bu dövrdə, xüsusən də 1873-cü ildə Azərbaycanda teatrın əsası qoyul- duqdan sonra ədiblərin qarşısında duran əsas vəzifələrdən biri də səh- nə üçün yeni dram əsərlərinin qələmə alınması idi. Bu sahədə ədəbiy- yatımızda bir boşluq var idi. Teatrın xalqın maariflənməsi və mədəni inkişafında mühüm əhəmiyyəti olduğuna görə bir çox yazıçılarımız dramaturgiyanın müxtəlif janrlarına müraciət edir, bu vasitə ilə zəma- nənin bir çox qüsurlarını islah etməyə çalışırdılar. Lakin bu amil, yəni tamaşaya qoyulmaq üçün yeni dram əsərlərinə çox böyük ehtiyacın olması, Eynəli bəyin qeyd olunan əsərinin bu qədər məşhurlaşmasının səbəbi ola bilməzdi. Belə olsaydı, Nəcəf bəy Vəzirovun yuxarıda adını qeyd etdiyimiz əsərlərinin də, bəzi digər pyeslərin də bu baxımdan çox böyük şansı var idi. E.Sultanovun pyesi qadın azadlığı, qadın və kişi (indiki mənada gender – A.O.) bərabərliyi, qadınların həyatda özlərini müstəqil, sər- bəst idarə edə bilmələrindən, güclü xarakterə sahib olmalarından bəhs edir. Demək olar ki, bu əsər əslində Eynəli bəyin müsəlman qadınını da Avropa ölkələrinin qadınları kimi müasir, öz hüquqlarını bilən, zəngin dünyagörüşlü, ağıllı, iradəli, mübariz görmək arzusundan ya- ranmışdır. Nəinki Naxçıvanda, bütün Azərbaycanda qadın azadlığının Yüklə 5,1 Kb. Dostları ilə paylaş:
|