Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
350
şoran təpələr, nə bir çiçək, nə bir ot görünür, nə bulaq, nə bir quş səsi... Hələ dünən Batabat yaylağını gəzmiş, “Zor bulaq”ın ətrafında göz güldürən gülüstanların seyrinə dalmış, sal qayaların arasından keçə-keçə irəliləyən iti sürətli Naxçıvan çayının sahillərində insan ürəyini sonsuz gözəllik eşqi ilə qanadlandıran mənzərələrin hüsnündən aldığı zövqü hələ də ürəyində yaşadan bir insan üçün bu çılpaq təpələr ilk baxışda cansıxıcı görünə bilər. Bəli, yalnız ilk baxışda. Bir anlıq. Əslində isə Naxçıvan təbiətinə bələd olan, bu təbiətin əlvanlığı və zənginliyi ilə fəxr edən bir insan üçün bu şor təpələr də əzizdir. Elə əslində Naxçıvanın birinci gözəlliyi onun təbiətinin bu cür əlvanlığında və sonsuz bərəkətindədir” (Şairin arxivindən, 17may 1965) [318]. X.R.Ulutürkün bədii publisistikasında milli-mənəvi dəyərlərin qiymətləndirilməsi, yaşadılması duyğusu çox güclüdür. Bu baxımdan onun arxivində saxlanılan “Muzey bizə nələr deyir” (may 1965) məqaləsi səciyyəvidir. Şair xalq rəssamı Bəhruz Kəngərlinin adını daşıyan Naxçıvan Dövlət tarix ölkəşünaslıq muzeyindən bəhs edir: “Bu muzeydə Azərbaycanın ən qədim guşələrindən biri olan Naxçıvanın tarixinə, mədəniyyətinə, etnoqrafiyasına, flora və faunasına, incəsənətinə, ədəbiyyat və memarlığına dair çoxlu eksponatlar, şəkillər, yazılı sənədlər, asari- ətiqə nümunələri vardır”. Filologiya elmlər doktoru Yavuz Axundovun dediklərindən: Əlli altıncı ilə kimi bu muzey kiçik bir otaqda yerləşirdi. Onda muzeydəki eksponatların heç bir elmi təsviri yox idi. Bu muzeyin direktoru olan Əbülqasım Sultanov universitetin filologiya fakultəsinin sənətşünaslıq şöbəsini bitirəndən sonra təyinatını elə bura almışdır. Bu muzey demək olar ki, onun çox böyük fədakarlığı, zəhməti sayəsində yaradılmışdır” (Şairin arxivindən, may 1965-ci il) [318]. X.Rza Naxçıvan səfəri zamanı şəhərin muzeyində olarkən onu dərindən öyrənmiş, məqalədə milli-mənəvi
351
dəyərlərimizi təfərrüatlı canlandırmışdır. Azərbaycanın fauna və florasına aid nümunə: “Naxçıvanın bitki və heyvanlar aləmi salonda geniş nümayiş etdirilir. Ağzı qara şirdən tutmuş qamışlıq içində qabana, Naxçıvanın əbədi zinəti olan göyərçinlərə, kəkliklərə, qırğılara, ördəklərə qədər burada müxtəlif heyvanların və quşların müqəvvaları vardır” (Şairin arxivindən, may 1965-ci il) [318]. Məqalədə təsvir olunan panoram hər məqamda tarixlə bağlantılıdır. Etnoqrafiya, arxeologiya öz xüsusiyyətləri ilə tarixə yoldaşlıq edir. Oxuyuruq: “İnsanın mənşəyinə dair elmi fikir yürüdən böyük fikir korifeylərinə dair verilmiş məlumatlar muzeyə gələnlərdə geniş təsəvvür yaradır. İnsan bədəninin quruluşuna dair dini təsəvvürləri təkzib etdiyi üçün inkivizasiya yolu ilə məhv edilən məşhur XVI əsr anatomu Andreas Bezaliy, həmçinin 1553- cü ildə İsveçrədə protestant ruhaniliyi tərəfindən tonqalda yandırılmış böyük təbiətşünas ispan təbibi Muqel Servet əsrlər dalından bizə baxır” (Şairin arxivindən, may 1965-ci il)[318]. Təbii maddi sərvətlərin muzeydə yer tutan növləri Naxçıvanın müəyyən abidələrinin zənginliyindən xəbər verir: “Vulkan ağzından maye halda çıxıb sonra kristallaşmış mavi rəngli şüşə, daş duz üzərində qızıl rəngli kürəciklər parlayan mis külçəsi, molibdən, mərmər, kvarts, qravit nümunələri bu torpaqdakı sərvətlərin hamısını əhatə etmir. Ağ buğda, Qara sünbül, Qırmızı buğda, barama, tütün muzeyə gələnlərin gözü qabağındadır” (Şairin arxivindən, may 1965-ci il) [318]. Fakt və tarix məqalə boyu davam etmişdir: “Bax bu şüşə vulkan ağzında gəlib, Sirab dağlarından tapılmışdır. Bu isə Sirab mərməridir. Bu mərməri Moskva, Leninqrad zərgərlik emalatxanaları Naxçıvandan sifariş yolu ilə aparırlar. Bundan ən gözəl muncuqlar, zərif qələmdanlar, mürəkkəb qablar hazırlanır. Mis külçəsi bizdə Vayxır dağlarının ətəklərindədir. Molibden Parağaçay mədəninin əsas sərvətidir. Duzu özün görmü-
352
sən. Batabat torfunun bizdə xüsusi yataqları var. XVIII əsrin geoloji xəritəsini mən Moskvada Dövlət Tarix Muzeyinin xəritələr şöbəsində görmüşəm. Orada Yuxarı Əylis kəndinin daş kömür yatağı xüsusilə qeyd olunmuşdur. Bu kömür parçası həmin yataqdandır. Hələ demək olar ki, öyrənilməmişdir” (Şairin arxivindən, may 1965-ci il) [318]. Xəlil Rza etnoqrafik nümunələri xatırlada-xatırlada sanki yaddaşımızı, özümlüyümüzü dərinləşdirir: “Naxçıvan təbii sərvətlərinin müxtəlifliyi cəhətdən Azərbaycanın Uralı adlana bilər. Bax, bu qoz ağacının bir parçasıdır. Naxçıvanın dağ rayonları və xüsusilə, Ordubad qoz ağacları ilə zəngindir. Naxçıvanın taxta sənətkarları çox qədimlərdən məşhur olublar. Cahanşümul şöhrət qazanmışlar. Naxçıvanda meşə olmadığından bu sənətkarlar taxtaya həmişə qənaət etmişlar. Zərif naxışlar ilə üzərində işlədikləri qoz ağaclarından onlar şəbəkələr, qəndab qaşıqlar, beşiklər hazırlayıblar. Naxçıvanın təbii sərvətlərini öyrənən alimlərimizdən ən məşhuru akad. Əzizbəyov, Mirəli Qaşqay, prof. Əsgərov olmuşdur” (Şairin arxivindən, may 1965-ci il) [318]. İnformasiya-məlumat məqalə boyu tarixi keçmişin faktlarıyla yüklənir. Kültəpə, Şortəpə, Qızılvəng, Şahtaxtı maddi-mədəniyyət nümunələri ilə bağlı qeyd olunur: “1926-cı ildə akad. Meşşaninovun başçılığı ilə Azərbaycanı öyrənmə cəmiyyəti işə başlayarkən, qədim monastr ətrafında tunc dövrünə aid bir neçə məzar açılmış, bu qəbirlərdən qaytanabənzər gil qablar, üzəri həndəsi naxışlarla örtülmüş su qabları, parçlar, çölməklər tapılmışdır. 1927-ci ildə prof.Miller həmin qazıntı zamanı müəyyən etmişdir ki, Qızılvəng məzarları tunc dövrünü Zaqafqaziyada əks etdirən ən görkəmli abidələrdəndir. 1936-cı ildə Azərbaycanı tədqiq edən Ələsgər Ələkbərov Naxçıvan MSSR ərazisində dərin tədqiqat işi apararaq, Naxçıvanı rəngli qablar istehsalının vətəni adlandırmışdır.
Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|