Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi
Yüklə 2,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
| “«Ağ liman» povestinin üslubu da kinematoqrafa yaxın olan
ifadə vasitələrilə səciyyələnir. Anar dialoq ustasıdır. Eskizvarı qısa və eyni zamanda ekspressiv, gərginləşmiş təsvir ustasıdır...” [2, s. 337] Məncə, əsərdə kino ab-havasını yaradan təkcə dialoqların canlı- lığı deyil, həm də təsvirlərin dəqiqliyidir. Yazıçı mövzunu təbiətin, məkanın bitib-təkənməz təsvirləriylə uzatmır. Amma yuxarıda da qeyd olunduğu kimi eskizvarı təsvirlərlə bitkin “kadrlar” yaradır. Və burada əsas maraqlı məqam müqayisə imkanıdır. Əgər əsəri kino kimi qavrasaq, Nemətin keçmişinə aid kadrları rəngli, bu gününə aid təs- virləri ağ-qara, hətta boz hesab etmək olar. Əslində zahirən indi Ne- mət keçmişinə nisbətən daha rahatdı, daha zəngin həyat yaşayır. İşi, evi, arzuladığı qadını, ailəsi, uşağı, hər şeyi var. Amma Anarın nasir ustalığı da məhz bundadır ki, hər şeyi olan adamın “kasıblığını”, kim- səsizliyini dəqiq göstərir. Rus tənqidçisi Dmitri Urnov “...Yaxud in- versiya üzrə çoxmənalılıq” məqaləsində yazır: “Anarın povesti «birdən düşünməyə» (ya «anlamağa») başlayan və öyrəşmədikləri bu əhvalın yükünü çəkən insanların müfəssəl təs- virilə xüsusən maraqlıdır…” [2, s. 321] Nemətin “birdən düşünməyə” yaxud “anlamağa” başlaması elə yuxusuyla bağlı olur. Və bu günün bozluğundan, bayağılığından, maq- nitofona yazılmış səslər kimi yeknəsəqliyindən iki xilas yolu var. Bi- rincisi keçmiş, ikincisi Təhminə. Ona görə Nemət keçmişinin “pür- rəngi çay” rəngində xatirələrinə qayıdır. Yadına salır olanları... Və Təhminəni potensial eşqi kimi, vurula biləcəyi qadın kimi düşünür. “Müəllifin incə psixoloji duyğusu ondan görünür ki, Nemətlə Təhminə bir-birinə aşiq olmurlar” [2, s. 146]. Macar tənqidçisi Zoltan İslainin “Ağ liman” haqqında məqalə- sindən gətirdiyim yuxarıdakı fikir düşündürücü məqamlardan biridir. Əsərə orijinallıq gətirən detaldır. Artıq söylədiyim kimi, Nemət Təh- minəyə aşiq ola, sevişə biləcəyi qadın kimi baxmır. İşıq kimi, sehr kimi baxır. O sehr ki, Nemət özü onu itirib. Bir vaxt kasıb tələbə 154 olduğu, Əsədin uşaqlarının dərslərinə kömək etdiyi, onun xanımı Sü- rəyyaya vurulduğu zamanda qalıb o sehr. Nə zaman ki: “Havada baharın nəfəsi duyulurdu. Yaz gecəsinin nəfəsi. Bir fikir-hiss qəfil külək kimi Nemətin içində qopdu, bayraq kimi qəlbində dalğalandı: birdən-birə dərk etdi ki, Sürəyyaya aşiq olub. Bu kəşf da- mardakı qan kimi təpədən topuğacan içini dolaşdı, dövran etdi, qızdırdı. … O gecə dar daxmasına getmədi. Səhərəcən küçələri hadırladı. Səhərəcən Sürəyya da onunlaydı” [1, s. 114]. Onda kasıb idi, dar daxmada yaşayırdı, ailəsi, qadını, övladı, işi yoxdu... Amma onda xoşbəxt idi. Çünki içini limhəlim dolduran duy- ğuları, qəlbində bayraq kimi dalğalanan sevgisi, arzuları vardı. Sə- hərəcən küçələri hadırlaya bilirdi, azad idi... Və Sürəyya... Gecələrini əlindən alan, yuxusunu ərşə çəkən Sürəyya onda onunlaydı. Onda daha çox onunlaydı, nəinki indi, ər-arvad olanda... Əsədin qəfil ölü- mündən sonra evlənmişdilər, bir qızları da olmuşdu, Nərgiz. Əsəddən də olan iki qızla, Karmenlə, Cildayla birgə böyük ailə olmuşdular. Amma tənha idi Nemət. Sehrini itirmişdi, mühitin qanunlarıyla yaşa- mağa məcburdu, ona görə... Müəllif dövrə aid bir çox gizli, aşkar qanunları, münasibətlər sistemini, davranış qaydalarını bir qonaqlıqla, Nemətin evindəki yı- ğıncaqla çatdırır. Əslində o zəmanəyə aid şablon qonaqlıqlar – men- yudan tutmuş sağlıqlara, söhbətlərə kimi hamısı təkrarlanan məclislər çox şeyi ifadə edir. Bəzi personajların xarakteri də elə bu məclislərdə açılır. “Ağ liman”da da, “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi”ndə də bu cür səhnələrlə dövrə aid xarakterik məqamlar göstərilir. Amma “Ağ liman”da mühitin yeknəsəqliyini təkcə Nemətin evindəki qonaq- lıq yox, həm maqnitafona yazılmış səslər ifadə edir. Sürəyyanın, Kar- menin, Cildanın, balaca Nərgizin, Bikə xalanın təkrarlanan sözləri hər gün eyniylə təkrarlanan günlərin, həyatın əksidir. Nemətin həyatının əksi... Təhminənin məsləhətiylə dördüncü düymə vasitəsiylə maqni- tafona yazılmış səsləri pozmaq olar... Amma! Mühit və onun ayrı-ayrı fərdləri dəyişilməyəcək, hər halda Nemətin həyatından “pozulmaya- caq”... Nə qədər “bir də mən görsəm ki...” deyib təkrar eləsə də... Bir sözlə, yazıçı bu mühit dediyimizi müxtəlif simalarda sim- vollaşdırıb. Adi kuryerlikdən yüksək vəzifəyəcən gəlib çıxmış Dadaş, Sürəyyanın bacıları Ayla ilə Tahirənin ailələri, onu-bunu müzakirə etməkdən yorulmayan dost-aşna... ... Bir də Məmməd Nəsir! Anar yaradıcılığının kefli İsgəndəri saymaq olar Məmməd Nəsi- 155 ri. Heç vaxt evlənməyib, bir həsirdi, bir Məmməd Nəsir... orfoqra- fiyanı dəfələrlə dəyişsələr də, onu işdən çıxarda bilməyiblər. İş deyən- də ki, korrektor işləyir uzun illərdi... həyatda iki ehtirası var: nərd atmaq və vurmaq. Ən böyük arzusu isə gəmiyə minib Krasnovodska getməkdi. Əlbəttə, bala-bala vura-vura. Yazıçı Məmməd Nəsirin simasında tənhalığın ayrı bir şəklini göstərir. Zahirən adidən-adi, hətta bəsit - sanki icazəylə gülən, qapıdan da üzr istəyən adamın daxilini, dərinliyini üzə çıxarır. Və məhz elə Kefli İsgəndərsayağı ağıllı ifadələrin Məmməd Nəsirin dilindən veril- məsi heç təsadüfi deyil: Yüklə 2,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|