Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi
XVII ƏSR ANADİLLİ AZƏRBAYCAN
Yüklə 2,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
XVII ƏSR ANADİLLİ AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATINDA TƏKBEYT JANRI Açar sözlər: qəzəl, qəsidə, müləmmə, mürəbbe, müxəmməs Key words: ghazal, gasida, mulamma, murabbe, mukhammas Ключевые слова: газель, касыда, муламма, мураббе, мухаммас XVII əsr Azərbaycan poeziyasında əruz vəznli klassik janrlar- dan qəzəl, qəsidə, müləmmə, mürəbbe, müxəmməs, müsəddəs, tər- cibənd, tərkibbənd, məsnəvi, saqinamə, rübai, qitə ilə bərabər, təkbeyt də özünə yer almışdı. Məlum olduğu kimi, beyt klassik Şərq, o cümlədən Azərbaycan ədəbiyyatında əsas poetik nitq vahididir, iki misradan ibarətdir. Birinci misrası “sədr”, ikincisi “əcuz” adlanır. İki misranın bir beytdə birləşməsi üçün onların eyni vəzndə olması zəruridir. Klassik poeziyamızda bitkin bir fikri ifadə edən beyt Avropa poeziyasındakı şeirə bərabər hesab olunur [1, s. 89]. Əski Şərq kitab- larında da beyt çox zaman “şeir” sözü ilə eyni mənada işlədilmişdir. Klassik ədəbiyyatda təkbeytlər ayrıca bir janrdır ki, bunlar da forma cəhətdən iki yerə bölünür: İki misrası həmqafiyə olan təkbeytlər “müqəffa”, “müsərra” və ya “mətlə”; misraları həmqafiyə olmayan təkbeytlər isə “müfrəd” və ya “fərd” adlanır. Qəsidə və qəzəllərin ilk həmqafiyə beytləri, qəsidələrin içindəki həmqafiyə beytlər də “mətlə” adlanır [2, s. 13]. XVII əsr şairlərimizdən Saib Təbrizi, Vəhid Qəzvini, Məczub Təbrizi, Səfiqulu bəy Səfi, Mürtəzaqulu Sultan Şamlu və Təsir Təbrizinin ana dilindəki təkbeytləri barədə məlumatımız vardır. Fars 160 dilində 120000 beyt həcmində əsərləri olan XVII əsrin böyük Azər- baycan şairi Saib Təbrizinin (1601-1677) Məhəmmədəli Hüseyni tərəfindən tərtib edilmiş türkcə şeirlərinin elmi-tənqidi mətninə 18 qəzəl, 1 təkbeyt daxil edilmişdir. Bu şeir Məşhədin Astane-Qüdse- Rəzəvi kitabxanasında saxlanan 16474 nömrəli əlyazmadan götürül- müşdür. İran alimi Məhəmməd Qəhrəman bu təkbeyti özünün tərtib etdiyi Saib Təbrizi əsərlərinin külliyyatına daxil etmişdir [3, s. 3673]. Şeirin başlığı və özü belədir: Dər məğlub şodəne Nədir Məhəmməd xan əz padşahe-Hind qofte şode (Hind padşahlarından Nədir Məhəmməd xanın məğlubiyyəti barədə deyilmişdir) Qəflətdən oldu Xosrovi-Turan zəbuni-Hind, Hər kim gedər yuxuyə, qara onu tez basar [4, s. 26]. Məlum olduğu kimi Saib 1625-1633-cü illərdə Hindistanda ya- şamış, bu ölkədəki ictimai-siyasi vəziyyətdən xəbərdar olmuşdur. Fikrimizcə, Nədir Məhəmməd xanın məğlubiyyətindən danışan şair yuxuya gedən şəxsi qara basmasından təsadüfi olaraq danışmır. Ola bilər ki, Nədir Məhəmməd xan ona qarşı təşkil edilmiş hücumdan xəbərsiz olmuş, Saibin təbirincə, yuxuda olmuş, buna görə də, məğ- lubiyyətə uğramışdır, yəni onu qara basmışdır. Poetik mətndə fikrin hərfi deyil, məcazi mənada işlədilməsi məcaz poetik fiqurunun əlamətidir. Bundan başqa, misraları qafiyələnməyən bu fərddə təlmih sənətindən də istifadə edilib. Məlum olduğu kimi, tarixi hadisələrə, əsatir və əfsanələrə, ayə və hadisələrə, məşhur alimlərin əsərlərinə işarə edilməsi təlmih poetik fiqurunun əlamətidir. Şərq təsəvvürlərinə görə, türk, Turan ağ rəngi, Hind isə qara rəngi təmsil edir. Şeirdə türk mənşəli (Hindistanda XVI-XVII əsrlərdə türklər hakim idilər) Nədir Məhəmməd xanın Hindistanda məğlubiyyəti yatmış adamı qara bas- ması və dolayısıyla qara rəngin ağ rəngə qələbə çalması ilə müqayisə edilib. Buradan Saibin Nədir Məhəmməd xana rəğbətlə yanaşdığını ehtimal etmək olar. XVII əsrin görkəmli dövlət xadimi, şairi və tarixçisi Mirzə Məhəmməd Tahir Vəhid Qəzvininin əlyazması Berlin Dövlət Kitab- xanasında Ms. orient fol. 3314-cü nömrə altında saxlanan, 1842 beyt- dən ibarət türkcə divanında məsnəvi, qəsidə, qəzəl, qitə, nəzm və tək- beytlər toplanmışdır. Buradakı əsasən aşiqanə və didaktik mövzularda yazılmış 102 təkbeytdən 64-ü mətlə, 38-i isə fərddir. Vəhidin təkbeyt- ləri gözəl poetik tapıntıları, insanın, aşiqin ani ruhi halının təsvirini 161 məharətlə verə bilməsi ilə diqqəti cəlb edir. Şairin bir mətləsini nə- zərdən keçirək: Yüklə 2,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|