Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
281
2. Ġlk dəfə IV əsrə aid mənbələrdə adı çəkilən Girdiman vilayətinin əraziləri təqribən VI əsrin sonlarınadək Ģimalda BaĢ suayrıcı, Ģərqdə Ağsuçay, qərbdə Göyçay çayı, cənubda isə Qaraməryəm tirəsinədək olan əraziləri əhatə edirdi. Mehranilərin gəliĢindən və xüsusilə də Girdiman feodalları Albaniyada siyasi hakimiyyəti ələ keçirdikdən sonrakı dövrdə vilayətin əraziləri qərbdə DaĢağıl çayına, cənubda isə Kür çayınadək geniĢlənib. Məhz Girdiman feodallarının hərbi-siyasi nüfuzunun artdığından ehtiyatlanaraq Sasani hökmdarları mərzbanlığın paytaxtını Qəbələdən Bərdəyə köçürüblər. 3.
Ərazinin təbii-iqlim Ģəraitinin əlveriĢli olması, fauna və florasının zənginliyi, əkinə yararlı yerlərin, bağ, meĢə və örüĢ sahələrinin çoxluğu, geniĢ çay Ģəbəkəsinin mövcudluğu və nəhayət, müxtəlif istiqamətlərdə olan karvan yollarının bilavasitə oradan keçməsi hələ e.ə. V minillikdən baĢlayaraq insanların Girdiman ərazilərində oturaq həyat sürmələrinə, çoxsaylı yaĢayıĢ məntəqələri salmalarına zəmin olmuĢdur. Erkən orta əsrlərdə həmin yaĢayıĢ məntəqələrindən Qəbələ, Mehrəvan, Qırlartəpə, Qalagah və Lahıc nəinki vilayətin, bütövlükdə ölkənin iqtisadi, siyasi və mədəni həyatında önəmli rola malik olmuĢdur. Tarixi mənbələrdə adı çəkilən, lakin indiyədək dəqiq koordinatları elm üçün sirr olaraq qalan Mehrəvan Ģəhərinin yerinin müəyyənləĢdirilməsi Girdiman vilayəti ərazilərinin lokalizəsi baxımından xüsusilə mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Müəllifin təĢəbbüsü və rəhbərliyi ilə 2004-cü ilin may ayında aparılan kəĢfiyyat axtarıĢları zamanı Ağsu rayonunun Bəyimli kəndi yaxınlığında, Girdimançayın sol sahilində aĢkar edilən və xalq arasında Torpaqqala adı ilə məlum olan, ətrafı tərkibində saman qatıĢığı olan çiy kərpiclə hörülmüĢ əzəmətli qala divarları ilə əhatələnmiĢ bu Ģəhər yeri 9 hektar sahəni əhatə edir. Yoxlama qazıntıları nəticəsində orada VI-IX əsrlərdə intensiv Ģəhər həyatı olduğu müəyyənləĢdirilib. Mütəxəssislər vilayətə məxsus hərbi qarnizonun və Girdiman yepiskopluğunun da vaxtı ilə məhz orada yerləĢdirildiyini güman edirlər. Tarixi mənbələrdə bildirildiyi kimi, əsası VI əsrdə Mehranilər sülaləsinin banisi Mehran tərəfindən qoyulan Mehrəvan Ģəhəri təqribən IX əsrin ortalarında süqut etmiĢdir. Dövrünün izdihamlı Ģəhərləri ilə yanaĢı, Kənd yeri, Kürdüvan, Həsən bəyin yeri, Gəndob, AĢağı Qaraməryəm, Ərəbcəbirli, Yekəxana, TərkəĢ, KələĢ, Kələsər, Talıstan, ġamdalan kimi kənd tipli yaĢayıĢ məntəqələri və onlar ətrafındakı nekropollar da erkən orta əsrlərdə Girdiman vilayətinin Albaniyada əhalinin kifayət qədər sıx məskunlaĢdığı rayonlardan olduğuna dəlalət edir. 4.
sözsüz ki, həm də əhalinin məskunlaĢma dinamikasından xəbər verir. Bu isə o deməkdir ki, antik dövrdə əsasən Həftəran çökəkliyi ilə Qaraməryəm tirəsi arasında yerləĢən Acınohur öndağlığı, Ġvanovka və Sanqalan yaylaları boyunca olan ərazilərdə məskunlaĢan əhali erkən orta əsrlərdə özlərinin ənənəvi yaĢayıĢ yerlərini tərk edərək dağlıq və dağətəyi ərazilərə çəkilib. Beləliklə də, Böyük Qafqazın cənub yamacındakı ərazilərdə yeni-yeni yaĢayıĢ məntəqələri və müdafiə 282
qalaları meydana gəlib. Ərazinin məskunlaĢmasında baĢ verən bu dəyiĢiklik çox güman ki, bəhs edilən dövrdə Albaniya, o cümlədən də Girdiman ərazilərinə xaricdən olan basqın və hərbi yürüĢlərin intensiv xarakter aldığı ilə izah oluna bilər. Cənubdan Sasani, Bizans və Xilafət ordularının yürüĢləri nəticəsində Albaniya əraziləri sözün əsil mənasında fəal hərbi əməliyyat meydanına çevrilmiĢdi. Bütün bunlardan təngə gələn yerli əhali təqribən V-VI əsrlərdən baĢlayaraq Ģimala - Böyük Qafqazın Cənub yamacındakı dağlıq və dağətəyi ərazilərə çəkilərək orada yeni-yeni yaĢayıĢ məskənləri və müdafiə qalaları tikmək məcburiyyətində qalıb. Girdiman vilayətinin erkən orta əsrlərə aid yaĢayıĢ məskənləri və müdafiə qalalarının əksəriyyətinin dağlıq və dağətəyi ərazilərdə olması buna sübutdur. Təbiidir ki, uzun müddət davam edən çoxsaylı hərbi əməliyyatlar zamanı düzən ərazilərdəki yaĢayıĢ məntəqələri və müdafiə istehkamlarının müdafiəsinin təĢkili çoxsaylı problemlər doğururdu. Dağlıq və dağətəyi ərazilərdə, hərbi-strateji baxımdan əlveriĢli yerlərdə salınan yeni yaĢayıĢ məntəqələri və qalalar uğrunda döyüĢ aparmaq isə Sasani, Bizans və Xilafət orduları üçün münasib deyildi. Əsasən düzən ərazilərdə döyüĢ və manevr vərdiĢləri ilə fərqlənən bu ordular hərbi-strateji baxımdan onlar üçün əlveriĢli olmayan dağlıq ərazilərdə döyüĢ aparmağa hazır deyildilər. 5.
Tarixi mənbələrdə bildirildiyinə görə, hərbi əməliyyatlar zamanı Girdiman feodalları Albaniya ordusuna yaxĢı silahlanmıĢ 1000 süvari verirdi. Xatırladaq ki, Girdiman abidələrində aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı antik dövrdə və erkən orta əsrlərdə Albaniya ərazisində istehsal və istifadə edilən çoxsaylı silah-sursat nümunələri əldə olunmuĢdur. Buradakı lokal və regional əhəmiyyətli qalaların çoxluğu da ölkənin zaman-zaman düçar olduğu hərbi əməliyyatlarda Girdimanın fəal iĢtirakından xəbər verir. Girdiman qalası, CavanĢir qalası, Xanəgah Qız qalası, Niyal qalası, Fit qalası, Xaçmaz Govur qalası, Bum qalası, Oğuz qalası, Vəndam qalası, Bayramkoxa qalası, Qızlar qalası, Xosrov qalası, Xirəki müdafiə səddi, Qalatap, Ġtaldamac, Qaladam və Həzrə qülləsi kimi hərbi müĢahidə məntəqələri, çoxsaylı digər qala və istehkamlar təkcə Girdiman ərazilərinin deyil, bütövlükdə ölkənin müdafiəsinin təĢkili üçün həqiqətən də daimi və etibarlı müdafiə sistemi yaradıldığının bariz göstəricisi kimi dəyərləndirilə bilər. ĠnĢa edildiyi vaxtdan əsrlər keçsə də, Girdiman vilayəti ərazisindəki qalaların və digər müdafiə tikililərinin demək olar ki, əksəriyyəti elə bir ciddi dağıntıya məruz qalmadan zəmanəmizədək gəlib çıxmıĢdır. Bu isə hər Ģeydən öncə onunla əlaqədardır ki, həmin qalalar hərbi-strateji baxımdan olduqca əlveriĢli yerlərdə tikilib. Girdiman qalaları bu mənada ən təhlükəli düĢmən orduları üçün belə sözün əsil mənasında əlçatmaz olub. Mürəkkəb relyef Ģəraitində tikilən bu qalalar mühəndis-texniki baxımdan o dərəcədə əzəmətli və möhtəĢəmdir ki, onları hətta azsaylı kiçik qala qarnizonları ilə belə etibarlı Ģəkildə müdafiə etmək mümkün idi. Bütün bunlar isə bütövlükdə ölkədə, o cümlədən də Girdiman vilayətində hərb sənətinin yüksək inkiĢaf səviyyəsində olduğundan xəbər verir.
Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|