Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- NƏTĠCƏ
279
olarkən müxtəlif yerlərdən feodallar yazmağı öyrənmək məqsədilə öz uĢaqlarını onun yanına gətirib [473, 107]. Onlar qruplara bölünərək münasib yerlərdə öyrədilirdi. Koryurun qeydlərindən o da məlum olur ki, təhsilə cəlb olunanlar yepiskop Yeremiya tərəfindən tərcümə olunan dini kitablardan istifadə edirdilər [473, 107]. Xatırladaq ki, buna bənzər məlumatlara M.Kalankatuklunun əsərində də rast gəlmək mümkündür [120, 33]. Buradan belə bir qənaətə gəlmək olar ki, ilkin alban məktəblərində əsasən dini biliklər öyrədilirdi. Maraqlıdır ki, həm Koryun, həm də M.Kalankatuklu Mesrop MaĢtosun Girdiman vilayətində olduğunu, onun knyaz Xursla görüĢdüyünü bildirir. Sözsüz ki, bu məlumatların özü Girdimanda əlifbanın, yazının və nəhayət, təhsilin kifayət qədər geniĢ yayıldığından və yerli hökmdarlar tərəfindən bu iĢə böyük maraq göstərildiyindən xəbər verir. Erkən orta əsrlər alban yazılı ədəbiyyatının inkiĢafında yeni mərhələ kimi xarakterizə oluna bilər. Yuxarıda artıq qeyd olunduğu kimi, zəmanəmizədək gəlib çatmıĢ olan və mütəxəssislər tərəfindən mükəmməl normativ-hüquqi aktlar toplusu kimi xarakterizə edilən Aquen kilsə məclisinin qanunları və katalikos Simeonun qərarları erkən orta əsrlərə aid alban yazılı abidələrinin parlaq nümunələridir. Hansı ki, həmin sənədlərin köməyi ilə Albaniya tarixinin bir çox problemlərinə aydınlıq gətirmək mümkündür. M.Kalankatuklunun «Albaniya tarixi» və Ģair Dəvdəkin CavanĢirin ölümünə yazmıĢ olduğu ağı göstərir ki, bu dövrdə yaranan ədəbiyyat həm salnamə janrında, həm də lirik janrda olan əsərlərin yazılması praktikasından xüsusi məharətlə istifadə edilib. Qeydlərindən göründüyü kimi, M.Kalankatuklu Albaniya tarixinin kifayət qədər geniĢ bir dövrünü əhatə edib. Bu əsər yazılarkən o, özündən əvvəlki bir çox əcnəbi müəlliflərin əsərlərindən istifadə edib. Bütün bunlar isə əlbəttə ki, müəllifin təhsil səviyyəsindən və dünyagörüĢündən xəbər verir. Eyni sözləri Ģair Dəvdək barəsində də demək olar. Albaniya tarixi kontekstində ayrı-ayrı tədqiqatçılar tərəfindən geniĢ tədqiq olunan bu yazılı abidələrdən hər birinin Girdiman tarixinə də sözsüz ki, bilavasitə aidiyyatı var. Ona görə də dövrümüzədək gəlib çatmıĢ olan həmin yazılı nümunələrin Girdiman tarixi kontekstində yenidən yada salınması yersiz hesab edilə bilməz. Məsələn, ölkənin digər əraziləri kimi, Girdimanda da alban kilsəsinin müəyyən etdiyi kilsə iyerarxiya sistemi, habelə kilsənin nəfinə müəyyən edilən və toplanan vergilər Aquen qanunları əsasında həyata keçirilirdi. O qanunlar ki, onların altına Girdiman knyazı da imza atmıĢdı. M.Kalankatuklunun əsərinə gəldikdə isə, onu həm də Girdiman tarixi adlandırmaq olar. Bu fikri əsaslandırmaq üçün təkcə onu demək kifayətdir ki, Albaniya tarixinə dair qaynağın 552-ci ildən 711-ci il hadisələrinədək olan dövrü əhatə edən ikinci kitabı bütünlükdə Mehranilər və bu sülalənin ən görkəmli nümayəndəsi olan CavanĢirə həsr edilib. Əsərin üçüncü kitabında isə Girdiman yepiskopluğu və bu kürsüdə fəaliyyət göstərən Ģəxslər, o cümlədən onların alban katalikosu kürsüsünədək yüksələn nümayəndələri barədə söhbət açılır. 280
Girdimanın IV-IX əsrlər tarixinin xüsusi tədqiqat mövzusu olaraq kompleks Ģəkildə araĢdırılması nəticə olaraq aĢağıdakıları deməyə əsas verir: 1. Erkən orta əsrlərdə Cənubi Qafqazın aparıcı dövlətlərindən olan Albaniyanın iqtisadi, siyasi və hərbi cəhətdən qüdrətlənməsində, onun beynəlxalq nüfuzunun artmasında xüsusi yeri və rolu olan Girdiman vilayəti ərazilərinin Kür çayının sağ sahilində - Ermənistan və Gürcüstanla sərhəddə lokalizəsinə dair mülahizələrin heç bir ciddi elmi əsası yoxdur. Ġlkin olaraq keçən əsrin 30-cu illərində erməni müəllifləri tərəfindən irəli sürülən bu mülahizələr əslində Albaniya dövlətinin və dövlətçiliyinin özəyində duran qədim Girdiman ərazilərinin elmi- nəzəri baxımdan erməniləĢdirilməsi məqsədinə xidmət etmiĢdir. Keçən əsrin 30- 50-ci
illərində Azərbaycanda nüfuzlu albanĢünaslıq məktəbinin formalaĢmadığından sui-istifadə edən erməni tarixçiləri Girdiman vilayətinin lokalizəsinə dair özlərinin qeyri-elmi mülahizələrinin SSRĠ tarixĢünaslığına da daxil edilməsinə nail olublar. Hansı ki, Azərbaycan albanĢünasları da uzun müddət tədqiqatlarında həmin tezisə istinad etmək zorunda qalmıĢlar. Bununla belə, Girdimanı Albaniyanın qərbində - Ermənistan və Gürcüstanla sərhəd ərazilərdə lokalizə edənlər arasında müəyyən fikir ayrılıqları olduğunu da danmaq olmaz. Belə ki, bəziləri onun indiki Tovuz və Qazax rayonları ərazisində, bəziləri ġəmkir və DaĢkəsən rayonları ərazisində, bəziləri isə sadəcə olaraq Albaniyanın qərbində, yaxud da Ģimal-qərbində olduğunu bildiriblər. Elə ilk baxıĢdan göründüyü kimi, Girdimanın Albaniyanın qərb ərazilərində olduğunu iddia edən müəlliflər arasında da kifayət qədər əsaslı fikir ayrılıqları mövcuddur. Bu isə hər Ģeydən öncə həmin müəlliflərin Girdimanın lokalizəsi ilə bağlı arqumentlərinin kifayət qədər ciddi olmadığına dəlalət edir. Belə olan təqdirdə, təbiidir ki, digər versiyaların da meydana gəlməsi zəruri idi. Məhz bu zəmində ayrı-ayrı tədqiqatçıların əsərlərində Albaniya ərazisində eyni vaxtda iki Girdiman vilayətinin olduğuna dair ehtimallar iĢıq üzü görüb. Bu versiyanın müəllifləri bir tərəfdən Girdiman vilayəti ərazilərinin Kür çayının sağ sahilində - Albaniyanın qərbində olduğuna dair artıq SSRĠ tarixĢünaslığında özünə yer almıĢ məlum tezisi inkar edə bilmir, digər tərəfdən isə Girdimanın ġirvan ərazisində olduğunu təsdiqləyən çox ciddi elmi sübutları nəzərə almaya bilmirdilər. Son vaxtlar qeyd olunan problemlə bağlı tərəfimizdən aparılan araĢdırmalar nəticəsində Girdiman ərazilərinin Albaniyanın qərbində və ya Ģimal-qərbində lokalizəsinə, yaxud da Albaniya ərazisində eyni vaxtda iki Girdiman vilayətinin olduğuna dair mülahizələrin elmi əsası olmadığı sübuta yetirilmiĢdir. Çoxsaylı mənbə məlumatları, arxeoloji materiallar, memarlıq abidələri, qədim toponimlər və nəhayət, tarixən formalaĢmıĢ olan etno-mədəni aura əsasında sübuta yetirilmiĢdir ki, Girdiman vilayəti məhz ġirvan ərazisində olub. Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|