Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- QƏBUL OLUNMUġ ĠXTĠSARLAR
- Изв.АН
- КСИИМК
285
burada meydana gəlib. Leylatəpə və Böyük Kəsik abidələrindən tapılan dulus keramikası Azərbaycan arxeoloqlarının gələcəkdə bu barədə daha inamla bəhs etmələri üçün əsas yaradır. Bir sözlə, Mesopotamiya və Ġranla yanaĢı, Azərbaycanın da dulus dəzgahının və təkmilləĢdirilmiĢ dulus kürələrinin (ellipsvari kürələr) ilkin vətəni olduğunu söyləmək üçün yetərincə əsaslar vardır. c) Fikrimizcə, ilk orta əsrlərdə dulusçuluq məmulatının keyfiyyət göstəricilərində müĢahidə olunan dəyiĢikliklərin bütövlükdə keramika istehsalındakı tənəzzül kimi izah olunmasına dair mülahizələrlə də razılaĢmaq olmaz. Birincisi, bu dövrdə mütəxəssislərin bir çoxunun düĢündüyü kimi dulus dəzgahı heç də bütünlüklə istehsalatdan çıxmayıb. Ayrı-ayrı abidələrdən tapılan erkən orta əsrlərə aid dulus keramikası bunu bir daha təsdiq edir. Ġkincisi, erkən orta əsrlərdə bir sıra nümunələrin formaca nəzərə çarpacaq dərəcədə təkmilləĢdirildiyi, ilk dəfə olaraq formaca və keyfiyyətcə yeni olan bir çox məmulat nümunələrinin istehsalına baĢlanıldığı da danılmaz faktdır. Üçüncüsü, erkən orta əsrlərdə ölkədə, o cümlədən Girdiman ərazilərində inĢaat keramikası istehsalının və ondan istifadənin miqyasının ciddi surətdə artması da bütövlükdə, keramika istehsalındakı tənəzzüldən deyil, təbəddülatdan xəbər verir. Fikrimizcə, ilk orta əsr keramika istehsalında müĢahidə olunan reqressiv meyllər çox güman ki, həmin dövrdə mədəni səviyyəsi, o cümlədən istehsalat mədəniyyəti albanlardan qat-qat aĢağı olan köçəri tayfaların Albaniya ərazilərinə ardı-arası kəsilməyən hücumları və bu səbəbdən də yerli əhalinin öz ənənəvi yaĢayıĢ yerlərindən didərgin düĢərək dağlıq və dağətəyi ərazilərə çəkilməsi ilə izah oluna bilər. Bizans, Sasani və Xilafət ordularının hücumları və beləliklə də ölkənin fasiləsiz olaraq uzun müddət müharibə vəziyyətində olması təsərrüfatın digər sahələri kimi, dulusçuluq istehsalının da səviyyəsinə mənfi təsir göstərməyə bilməzdi. 13.
Girdiman vilayəti ölkənin dini və mədəni həyatındakı fəal mövqeyi ilə də digər inzibati-siyasi vahidlərdən fərqlənib. Tarixi mənbələrə və çoxsaylı arxeoloji dəlillərə istinad edərək belə bir qənaətə gəlmək olar ki, IV-IX əsrlərdə Girdiman vilayətinin ərazisi bütpərəstliyin, zərdüĢtliyin, xristianlığın və Ġslam dininin maraqlarının çox ciddi surətdə toqquĢduğu bir məkan olub. Ölkənin siyasi həyatında fəal iĢtirakı olan Girdiman feodalları isə cərəyan etməkdə olan dini proseslərin bilavasitə iĢtirakçısı, bir sıra hallarda isə həm də hərəkətverici qüvvəsi kimi çıxıĢ ediblər. Ölkə əhəmiyyətli dini tədbirlərin, məsələn, Aquen kilsə məclisinin keçirilməsində Girdiman feodallarının və yepiskoplarının fəal iĢtirakı buna sübutdur. Bu baxımdan Girdiman yepiskoplarından bir neçəsinin ayrı-ayrı vaxtlarda Albaniya katalikosu kürsüsünə yüksəlməsi də sözsüz ki, təsadüfi hal kimi dəyərləndirilə bilməz. Nəhayət, Mehranilər sülaləsinin hakimiyyəti dövründə bilavasitə Girdiman ərazisində çoxsaylı xristian məbədlərinin tikilməsi və CavanĢirin Ģəxsi təĢəbbüsü ilə Girdiman qalasında müqəddəs Allah evi ucaldılaraq oranın faktiki olaraq Girdiman elitasının ibadət yerinə çevrilməsi də bütövlükdə bu 286
vilayətin ölkənin dini-mədəni həyatında təsir dairəsinin böyüklüyündən xəbər verir. 14.
IV əsrdən baĢlayaraq Albaniyanın hərbi, iqtisadi, siyasi, dini və mədəni həyatında xüsusilə önəmli yeri və rolu olan Girdiman vilayəti təqribən VIII əsrin ortalarından baĢlayaraq daxili feodal çəkiĢmələri zəminində inzibati-siyasi vahid olmaq etibarı ilə tədricən özünün əvvəlki mövqelərini itirir. 705-ci ildə Mehranilər sülaləsinin sonuncu nümayəndəsi olan Girdiman hakimi ġiraz ərəblər tərəfindən əsir alınaraq Ərəbistana aparılıb. Bəzi tarixi mənbələr IX əsrin ortalarında Girdimanın hökmdar Getriç tərəfindən idarə olunduğunu bildirsələr də, əslində, bu dövrdə ölkə daxilində feodal parçalanmaları artıq özünü göstərməkdə idi. Yeni yaranmıĢ feodal dövlətlərindən ġirvanĢahlar Girdimanın Ģərq, LaicanĢahlıq, XursanĢahlıq və ZədənĢahlıq Ģimal-Ģərq ərazilərində, qərb ərazilərində isə Qəbələ hakimliyi müstəqil inzibati-siyasi vahid kimi fəaliyyət göstərməkdə idilər. Bu isə artıq Girdiman vilayətinin inzibati-siyasi vahid olaraq tarix səhnəsindən getməsi demək idi.
287
nailiyyətlərinə həsr olunmuĢ elmi konfransın materialları
Ġnstitutu AMM - Azərbaycan maddi mədəniyyəti ASE - Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası BDU - Bakı Dövlət Universiteti BSU - Bakı Slavyan Universiteti ƏDĠ - Ədəbiyyat, dil, fəlsəfə TFH - Tarix, fəlsəfə və hüquq TĠEA - Tarix Ġnstitutunun elmi arxivi
общества КСИИМК - Краткое сообщения Института Истории и Материальной культуры ЛЯИ - Литература, язык и искусство МИЛ - Материалы и исследования по археологии Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|